برگ فرهنگ
سال:1390 | دوره:- | شماره:23 |تعداد مقالات:14

از میان «دیگری های عجیب» جامعه شناسی، شاید برای بسیاری از جامعه شناسان مطالعات فرهنگی یکی از ناآشناترین ها باشد. با این همه مطالعات فرهنگی در وضعیتی بسیار ابهام آمیز در روابطش با جامعه شناسی، به حیات خود ادامه می دهد. این مقاله استدلال می کند که سرشت پیچیده این رابطه به خاطر قرابت بسیار نزدیک دو طرف این رابطه است. آنچه اغلب وضعیت موجود تنفر و دشمنی آیینی شده بین این دو را به تصویر می کشد نه تنها از تفاوت های آشکارشان ناشی نمی شود بلکه در واقع بیشتر ریشه در شباهت هایی دارد که آنها به شدت بر آن تاکید دارند. پیوند همزیستی شان نمایش های رنوریک خودبودگی شان را که هر دوشان در آن دربرگیرند و مشارکت دارند هم از یک سو تحمیل و در عین حال، پنهان می کند.این مقاله به بررسی و ارزیابی این وضعیت بین این دو می پردازد و استدلال می کند که شباهت های بین دو رشته حقیقتا مبتنی است بر تعداد فرضیات معرفت شناسانه مشترک و شیوه های پیشینی اندیشه و تفکری که در واقع پرسیده می شوند. در این مقاله نقد این فرضیات مطرح می شود تا این نکته مشخص شود که با شناسایی سرشت مشترک بین جامعه شناسی و مطالعات فرهنگی و روابطشان، این دو رشته به مراتب به بلوغ فکری بالاتری خواهند رسید.

مارسل موس در ابتدای مقاله خود درباره هدیه این گونه می نویسد:در جوامع «اولیه» پدیده های دربردارنده تمام رشته هایی است که تار و پود جامعه از آن بافته شده اند. در این پدیده های کلی اجتماعی، که ما آنها را این گونه می نامیم، تمام انواع نهادها تجلی متقارن و همزمان دارند: مذهبی، قانونی، اخلاقی و اقتصادی. علاوه بر این، پدیده ها جنبه های زیبایی شناختی خاص خودشان را دارند و انواعی از ریخت شناختی را آشکار می سازند.

هدف اصلی این مقاله تلاش برای بسط بیشتر بحث بارکر درباره چشم انداز جدیدی در مطالعات فرهنگی بر مبنای تشخیص مجموعه جدیدی از مشکلات جامعه معاصر غرب است، مشکلاتی که شکلی عاطفی و معنوی دارند. در این مقاله با استفاده از نظریه فوکویی متاخر و علم عصب شناسی استدلال می شود که برای ایجاد تحولی اساسی در تجربه فردی برای حل مشکلات عاطفی و معنوی باید تحولی مناسب در ساختار فیزیکی مغز شخص صورت پذیرد، تغییری که تنها با تمرین های مداوم معینی به صورت بخشی از رابطه شخص با خود انجام می پذیرد. این مقاله با بحث درباره نقشی که مطالعات فرهنگی می تواند در حل مشکلات عاطفی و معنوی ایفا کند، پیشنهاد می دهد که مطالعات فرهنگی باید بتواند ثابت کند که در طرح پروژه های سیاسی میان / فرارشته ای گشترده تر کارایی بیشتری دارد و در حرکت به سوی فرهنگ قناعت به ما کمک می کند. سپس با طرح چارچوب چنین پروژه سیاسی ای استدلال می شود که پروژه ای از این دست باید شامل شرح انتقادی عواطف و معنویت، و چگونگی ارتباط آنها با مسائل مربوط به قدرت و همچنین تحلیل تبارشناختی شرایط تاریخی، اخلاقی و وجودی برای تحول سوژه باشد.

در حالی که پدیده دیوانسالاری اهمیتی اساسی برای نقش متن فرهنگی در عملکرد سازمان ها قائل است، تحلیل راهبردی در ادامه این میراث را در متون نظری اش و بیش از آن در کارهای تجربی که به این متون استناد می کنند تا اندازه زیادی مردود دانسته است. دلیل اصلی ای که برای توجیه این موضع ارائه شده است این است که توانایی کنشگران در وضع قواعدی که چارچوب اعمال آنها را تشکیل می دهند و گوناگونی شیوه های عملکرد موجود در همان متن فرهنگی یا هر گونه جبرگرایی فرهنگی ناسازگارند. بررسی نشان می دهد که این استدلال از نوعی فهم فرهنگ حاکم بر دیدگاه ها، رفتارها یا ارزش ها که چند دهه پیش بر علوم اجتماعی مسلط بود ولی از رواج آن روز به روز کاسته می شود ناشی می گردد، فهم درست فرهنگ به مثابه متن معنا امکان سازگاری تحلیل راهبردی و تحلیل فرهنگی را فراهم می آورد.

قبل از این که به کتب مرتبط با مطالعات فرهنگی بپردازیم بهتر است به رویکردهای مختلفی که به آن شده است نگاهی اجمالی بکنیم. مطالعات فرهنگی از جمله رشته های بی رشته ای است که مبانی نظری و روشی خود را از دیگر علوم اجتماعی چون انسان شناسی، جامعه شناسی و باستان شناسی می گیرد. یکی از رشته هایی که نقش مهمی در اهمیت دادن خاص به مطالعات فرهنگی داشته، انسان شناسی است. از سوی دیگر نمی توان نقش سنت های ادبی را که با کارهای ماتیو آرنولد و تی. اس. الیوت وارد حوزه مطالعات فرهنگی شده نادیده انگاشت. با شکل گیری ایده های پست مدرن در دهه 1960 برخی از متفکران دانشگاهی به علمی بودن برخی رشته های دانشگاهی مانند فلسفه و انسان شناسی نقد وارد کردند. آنها اعتقاد داشتند که شالوده این علوم از دانشی به وجود آمده است که لزوما هر فرهنگی به طور متفاوتی بدان شکل می دهد؛ بدین ترتیب از نظر آنها انسان شناسان و فیلسوفان نمی توانند در پژوهش خود عینی برخورد کنند چرا که تحت تاثیر فرهنگ قرار دارند.

امروزه، سرمایه اجتماعی توانسته است نظر بسیاری از صاحب نظران را در مطالعات توسعه، در زمنیه های اجتماعی، اقتصادی و سیاسی به خود جلب کند. در ادبیات علم سیاست مفهوم فرهنگ سیاسی نزدیک ترین مفهوم به سرمایه اجتماعی است. همچنین در رویکرد سرمایه اجتماعی سیاست، در متن جامعه و از پایین به بالا نگریسته می شود. بحث اعتماد و همبستگی از مباحث دیرپا در مطالعات فرهنگ سیاسی است. همبستگی و انسجام در شبکه روابط و اعتماد، نقش مهمی برای تعیین وضعیت هویت و مشروعیت یک نظام سیاسی ایفا می کنند. در جامعه ای که افراد مناسبات مبتنی بر اعتماد و همبستگی داشته باشند، امکان وقوع مشارت همگان در تصمیم گیری، تکوین و تحکیم دموکراسی به منزله مهم ترین مشخصه توسعه سیاسی بیشتر است. با محور قرار دادن دو شاخصه اعتماد و همبستگی و استفاده از ظرفیت های فرهنگی برای تقویت این شاخصه ها می توان برای نیل به توسعه سیاسی مطمئن تر گام برداشت.

مقاله حاضر ضمن بحث پیرامون شرایط شکل گیری مطالعات فرهنگی در ایران به خصیصه های مطالعات فرهنگی ایرانی اشاره می کند. افزون بر این، سعی شده تا دلالت ها و کاربردهای مطالعات فرهنگی برای علوم اجتماعی ایرانی تشریح شود. مبانی فکری و معرفتی، سرچشمه های آکادمیک، نهادی شدن و مناقشات و گفتمان های مطالعات فرهنگی در ایران، محورهای عمده بحث در این مقاله اند. آسیب های مطالعات فرهنگی ایرانی، آخرین محور بحث این مقاله است: نویسندگان تشریح می کنند که چگونه مطالعات فرهنگی در ایران می تواند علوم اجتماعی را به مطالعات بومی نگر نزدیک سازد و در عین حال در دام انتزاعیات نظری صرف و همچنین آمارگرائی اجتماعی گرفتار نیابد. به علاوه، در این مقاله نشان داده می شود که توجه به مطالعات فرهنگی در ایران، رشته های علوم اجتماعی را به یکدیگر نزدیکتر خواهد ساخت و تحقیقات اجتماعی میان رشته ای را تقویت می کند. فرهنگ در ایجا حکم ریسمان وحدت بخش میان رشته های علوم اجتماعی ایفا خواهد کرد.

هدف اصلی این نوشتار بررسی ویژگی ها و الزامات برنامه ریزی مطلوب فرهنگی است. بدین منظور در ابدا ضمن تعریف مفهومی برنامه ریزی، ضرورت برنامه ریزی فرهنگی و دیدگاه های نظری موجود در خصوص برنامه ریزی و سیاست گذاری فرهنگی شامل دیدگاهی که با سیاست گذاری و برنامه ریزی در عرصه فرهنگ مخالف است و دیدگاهی که سیاست گذاری فرهنگی را یک ضرورت می داند مورد بررسی قرار گرفت. سپس ملزومات و شروط برنامه ریزی فرهنگی مطلوب و ویژگی های برنامه ریزی فرهنگی مطلوب به عنوان نتیجه این نوشتار مورد بررسی و واکاوی قرار گرفتند.

نسبت دین و فرهنگ از مسائل بحث انگیز در فلسفه دین است. هر پاسخی به این مساله و تعیین نسبت میان هریک از این دو مفهوم و تاثیر هر کدام بر دیگری و چالش های موجود میان این دو عرصه می تواند ما را در میدان عمل یاری کند. در این مقاله پس از تبیین مفهومی هر یک از این دو عنوان سعی بر آن بوده که نسبت های گوناگون هر یک از این دو حوزه بیان شود.

شیوه دینداری مردم عادی (عامه مردم) موضوعی است که به تازگی توجه جامعه شناسان دین را به خود جلب کرده است. ((دین عامه)) را اغلب در برابر ((دین رسمی)) یا ((دین نخبگان)) قرار می دهند که ((عقلانی سازی زندگی))، ((ارتباط با متخصصان دینی))، ((تعلق به طبقه ممتاز))، ((ثبات))، ((مردسالاری)) و ((اقتدار)) را مهم ترین ویژگی های آن برشمرده اند. در مقابل، دین عامیانه را ((دین فرودستان))، ((دین غیررسمی))، ((غیرعقلانی))، ((بی قاعده))، ((دین زیسته))، ((غیرتاملی))، ((سیال))، ((باواسطه)) و ((پاسخگو به دغدغه های بنیادین)) دانسته اند. از زمان طرح بحث دین عامیانه با این عنوان خاص، گونه شناسی مهمی از آن ارائه نشده است اما در گذشته، برخی گونه شناسی هایی از دین عامه (اگر چه نه دقیقا با این عنوان) ارائه داده اند. دسته بندی های ماکس وبر، یواخیم واخ و گابریل لوبرا مهم ترین گونه شناسی هایی اند که انجام شده اند.

در این نوشتار آرا و اندیشه های فوکو در باب تاریخ و روش شناسی تاریخی بررسی شده است. بدین منظور پس از بررسی اندیشه های فوکو در باب روش های تاریخی خاص خود، یعنی دیرینه شناسی و تبارشناسی و تفاوت این روش ها با روش های تاریخ نگاری سنتی، رد این دو روش در مهم ترین آثار وی پیگیری شده است. علاوه بر این در این نوشتار نقدهای فوکو بر تاریخ سنتی بررسی شده است و تا حدی سعی شده است که خاستگاه های اندیشه های فوکو درباره تاریخ بررسی شود. نتایج این نوشتار نشان داده است که فوکو روش یا پارادایم جدیدی در انجام مطالعات تاریخی باب کرده است. بسیاری از مورخان فوکو را مورخ به حساب نمی آورند اما حقیقت آن است که کارهای فوکو تاریخی است اما به معنایی متفاوت با آنچه تاریخ نگاران سنتی و متعارف از تاریخ مد نظر دارند.

ترجمه هویتی یگانه دارد. از یک سو متن ترجمه معنایی را بازنمایی می کند که وابسته به یک شبکه متنی بیرون از متن ترجمه است. از سوی دیگر ترجمه ناچار است همچون هر متنی به ساختن شبکه ای بپردازد که معنا را درون خود سازمان می دهد. تنش زبانی و معنایی میان دلالت های درونی ترجمه (که وابسته به یک ساختگاه فرهنگی زبان مقصداند) و شبکه های معنایی و زبانی (که از خاستگاه فرهنگی دیگری زبان مبدا سر بر آورده اند) هرگز ترجمه را رها نمی کند. ترجمه در فضای این تنش نمی تواند با هیچ یک از این شبکه های معنایی به پیوندی پایدار برسد. ترجمه درگیر کشمشکی درونی میان مولفه های ناهمگون زبانی فرهنگی است و همین کشمش است که ترجمه را میان این دو منظومه در تعلیق دائمی قرار می دهد. معنا در ترجمه گداخته می شود. ترجمه که ((در واقع)) از آشتی دادن دلالت های معنایی ناسازگار بازمانده به یک وانمایی سهمگین روی می آورد تا در بستر زبانی مقصد معنای اصیل متن را آن گونه که در زبان اصلی نمایان شده شبیه سازی کند. ترجمه هیچگاه نمی تواند به چنین معنایی دست یابد. با این همه در این میان شبکه ای از معنا ساخته می شود که تصاویر ناپایداری از دو بستر زبانی را وانمایی می کند. یک ((دیگری نیرومند)) درون ترجمه پی ریزی می شود که در فضایی حادواقعی نظم موجود را به چالش می کشد.در این وانمایی لذت رادیکالی نهفته که به ترجمه جذابیت می دهد. وانموده هایی که در ترجمه می زیند فضایی اثیری و نامتعارف می سازند که گویا بی شباهت به طعم شکلات نیست. این وانمایی است که ترجمه را مانند یک فانتزی حادواقعی برای سرکشی از دلالت های واقعی پایدار می کند که هیچگاه از فرارفتن باز نمی ماند. از سوی دیگر اما نشانه هایی که در متن ترجمه پرسه می زنند پیوسته به واقعیت های انضمامی باز می گردند و نشانه های واقعی را وارد یک بازی رادیکال می کنند تا مناسبات واقعی را در فضایی حاواقعی دگرگون کنند.ترجمه هرگز یک تبادل معنایی ساده میان دو زبان یا دو فرهنگ نیست، بلکه پیچیدگی هایی دارد که آن را به بیرون از نظم نمادین پرتاب می کند و به سوی یک وانمایی تمام عیار می برد. ترجمه واسطه نیست، بلکه خود بنیانگذار است؛ ترجمه فضایی برای آشوب و برآشفتگی بنیادین واقعیت می سازد. سوژه در این فضا گریزگاهی برای سرپیچی از نمادهای حاکم می بیند که در عین حال نماینده ساختگاهی برای پرداخت دوباره بازنمایی و بنیان نهادن (امر) ناممکن است.در این مقاله با رویکردی پساانتقادی به ترجمه می کوشم مفهوم وانمایی را در ترجمه واکاوی کنم و دلالت های ترجمه را از منظر زبانی و فرهنگی بررسی کنم. به ویژه برای ما که ترجمه حامل افق فرهنگی مدرنیته بوده و ترجمه ها بیش از همه بر متن هایی از اروپا و آمریکا متمرکز شده اند ترجمه به شبح مدرنیته بدل شده است. از این رو است که می توان با تامل بر ترجمه ایرانی از پاره ای ابعاد پنهان مدرنتیته ایرانی پرده برداشت. این مقاله به نوبه خود می کوشد دلالت های ترجمه را در متن اجتماعی و سیاسی معاصر تفسیر کند.