مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز
سال:1391 | دوره:18 | شماره:77 |تعداد مقالات:8

اگرچه قدرت و جایگاه فدراسیون روسیه در نظام بین الملل پس از فروپاشی اتحاد شوروی تقلیل یافت، اما از بدو تولد این بازیگر جدید به عنوان وارث اصلی ابرقدرت بزرگ شرق، تمامی ناظران بین المللی منتظر بودند تا دریابند که چگونه جهت گیری های کلان و سیاست های راهبردی این کشور در عرصه روابط بین الملل تنظیم خواهد شد. اهمیت این نکته آنجا روشن می شود که عضویت دائم اتحاد جماهیر شوروی در شورای امنیت سازمان ملل متحد و اغلب توانمندی های هسته ای و فضایی آن کشور در اختیار فدراسیون روسیه قرار گرفته و یا به وسیله آن اداره می شود و مهم تر این که توانمندی های عظیم نظامی و سلاح های هسته ای روسیه هنوز دارای موقعیت تعیین کننده در معادلات استراتژیک نظامی جهان است. لذا چگونگی تنظیم راهبردهای روابط بین الملل فدراسیون روسیه دارای اهمیتی چشمگیر برای قدرت های بزرگ و همسایگان آن است. این مقاله ضمن بررسی رویکردهای اروآتلانتیک گرایانه، اوراسیاگرایانه و مرکزگرایانه در سیاست خارجی روسیه به تجزیه و تحلیل هر کدام از آنها پرداخته است و شاخص های کلان و معیارهای اصلی انتخاب هر رویکرد و تاثیر آن بر سایر بازیگران نظام بین الملل را به بحث می گذارد. مقاله در نهایت بر اساس ارزیابی شاخص ها و برشمردن فرصت ها و چالش های هر کدام به تبیین محتمل ترین رویکرد که جایگاه فدراسیون روسیه در نظام بین الملل در قرن بیست ویکم را تعیین می نماید، می پردازد.

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، اموال دولتی طی چند مرحله و به روش های گوناگون به خریداران واگذار شد. افرادی از همین طریق قدرت اقتصادی بالایی به دست آوردند و در پی تحصیل قدرت اقتصادی در صدد اعمال نفوذ سیاسی و دخالت در تصمیم گیری های کلان کشور برآمدند. این افراد که در اصطلاح الیگارش خوانده می شدند با به قدرت رسیدن ولادیمیر پوتین مجبور به تغییر روش شدند. در اینجا به دنبال پاسخ به این سوال می باشیم که سیاست های پوتین در قبال این افراد چه بود و چه تغییری در الیگارشی روسیه به وجود آورد. با ایجاد قانون «فاصله برابر» پوتین درصدد احیای قدرت در کرملین و تحدید مزر بین الیگارش ها و صاحبان بنگاه های تجاری بزرگ برآمد. پس از آن در واقع الیگارشی به معنای واقعی و نمایان در مناطق و نواحی روسیه به چشم می خورد. البته در سطح فدرال نیز الیگارشی پوتین به شکلی کم جلوه تر، اما وفادار تر از الیگارشی دوره یلتسین وجود دارد.

وقوع قیام های مردمی در شمال آفریقا و خاورمیانه، نه تنها جهان عرب را به لرزه درآورد، بلکه سایر کشورها را نیز در خصوص پیامدهای آن بیمناک کرد. این جنبش که به تغییر و تحول جدی در کشورهای تونس، مصر، لیبی و یمن منجر شد و آبستن تغییرات جدی در سایر کشورها نظیر بحرین، کویت، اردن، سوریه، عربستان سعودی گردید برای روسیه نیز با بیم و امیدهایی همراه شد.در واقع، تحولات موسوم به بهار عربی برای روسیه نیز همانند سایر قدرت های بزرگ، نگرانی ها و چالش هایی را در بر داشته است. به نحوی که به نظر می رسد دولت روسیه برای دستیابی به اهداف و منافع خود در خاورمیانه ناگزیر به تغییر برخی از رویکردهای سنتی خود به این منطقه است. بر این اساس مقاله حاضر درصدد بررسی تاثیرات و پیامدهای بهار عربی برای روسیه است.

پوتین و تفکرات وی در دوران بعد از جنگ سرد، تاثیرات بسیاری بر سیاست خارجی روسیه داشته است. هر چند پوتین به دنبال افزایش قدرت روسیه به مانند دوران جنگ سرد بوده، اما دریافته است که فضای جنگ سرد و ماهیت نظام بین الملل تغییر کرده است. از این رو، مولفه های گسترش نفوذ در زیر سیستم های مختلف، ارتباط و همکاری با آمریکا، سیاست خارجی «انرژی محور» و واقع گرایی در سیاست خارجی روسیه، مورد توجه قرار گرفت.پس از روی کار آمدن پوتین و اتخاذ سیاست های واقع گرایانه در اداره کشور و به خصوص ایدئولوژی زدایی از سیاست خارجی و تعریف جدید از منافع ملی و تصویب آیین های جدید در ابعاد اقتصادی، سیاسی، امنیتی و نظامی، روسیه جایگاه جدید خود را در نظام بین الملل تعریف کرد. بر این اساس، بهترین گزینه برای روس ها پرهیز از رقابت و تخصیص منابع و امکانات کشور در امر توسعه و بازسازی اقتصاد و گرفتن سهم مطلوب (و نه ایده آل) در ساخت اقتصاد بین الملل از جمله اقتصاد انرژی، تجارت جهانی و کسب فناوری نوین بوده است.اوج سیاست واقع گرایانه پوتین در سیاست خارجی روسیه، بعد از حوادث 11 سپتامبر 2001 و به ویژه در مناسبات با آمریکا رخ داد. بازگشت دوباره پوتین به قدرت در سال 2012 می تواند روند جدیدی را در سیاست خارجی روسیه موجب گردد. این مقاله پس از مروری کوتاه بر سیاست خارجی روسیه در دوره نخست ریاست جمهوری پوتین به دنبال بررسی چشم انداز سیاست خارجی روسیه در دوره جدید است. از این رو، تغییر یا تداوم سیاست خارجی روسیه در دوره جدید ریاست جمهوری پوتین مورد توجه قرار خواهد گرفت.

نام قفقاز شمالی در طول 13 سال اخیر با نام ولادیمیر پوتین گره خورده است به گونه ای که در ایام منتهی به انتخابات ریاست جمهوری روسیه بخشی از گزاره های حامیان و منتقدان پوتین معطوف به کارنامه وی در قفقاز شمالی بود. به عبارتی، عملکرد پوتین در قفقاز شمالی هم مورد توجه کسانی بوده است که اعاده کننده تمامیت ارضی روسیه و بازگرداننده امنیت و ثبات نسبی به قفقاز شمالی می دانند و هم افرادی که وی را مسوول کشانیده شدن حملات شورشیان به مسکو و از سوی دیگر حیف و میل بودجه های روسیه در منطقه ای می دانند که واگرایی با تار و پود آن گره خورده است. به هر صورت، بی شک قفقاز شمالی 2012 با قفقاز شمالی 1999 تفاوت های چشمگیری دارد، اما این بدان معنا نیست که اکنون نظم و امنیت در این منطقه حکم فرما باشد. قفقاز شمالی همچنان در کنترل نیروهای امنیتی روسیه است که از جنس مردم منطقه نیستند و همچنین فساد مالی در حاکمیت های دست نشانده مسکو در این منطقه موج می زند. هرچند مسکو در پی انجام طرح های زیرساختی و برنامه های بلندپروازانه ای برای بهبود اوضاع منطقه است و چچن به منزله کانون بحران منطقه، ثبات و آبادانی نسبی را تجربه کرده است، اما حاکمیت های منطقه و به ویژه چچن با مشت آهنین با منتقدان برخورد کرده اند.از سوی دیگر در طول دو دهه اخیر همواره شواهد و قراینی دال بر دخالت برخی بازیگران و قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای در روندها و جریآنهای منطقه مشاهده شده است که متاثر از شرایط و جناح بندی های بین المللی به ویژه در برابر روسیه، این نقش آفرینی ها با تفاوت هایی تداوم یافته است. شرایط پس از رویداد 11 سپتامبر و یا شرایط پس از جنگ آگوست 2008 از این موارد هستند. اما مساله قفقاز شمالی برای مسکو تنها امنیتی، نظامی و سیاسی نیست و وجوه فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی جدی را نیز دربرمی گیرد. در واقع، چالش های پوتین در قفقاز شمالی در دور سوم ریاست جمهوری وی بازه ای به گستردگی وجوه متنوع فوق الذکر را در بر خواهد گرفت.

مقاله حاضر معطوف به واکاوی ابعاد نفوذ چین به عنوان یک قدرت در حال ظهور بر ژئواکونومی آسیای مرکزی است. از منظر نویسنده در پیامد حضور چین در آسیای مرکزی، ژئواکونومی این منطقه تغییر کرده است به گونه ای که این کشور به مهم ترین بازیگر در حوزه های تجارت، سرمایه گذاری و ترانزیت در این منطقه تبدیل شده است. نفوذ روزافزون چین در آسیای مرکزی، معادلات قدرت و ثروت در منطقه را متحول ساخته و رقابت سنتی قدرت های بزرگ را وارد دوران جدیدی نموده است. متاثر از حضور چین، قدرت های فرامنطقه ای با نوع جدیدی از معادلات در این منطقه مواجه هستند. در وضعیت کنونی نشانه های اولیه ای از اراده استراتژیک چین برای گسترش حوزه نفوذ خود در این منطقه از ژئواکونومی به ژئوپلیتیک وجود دارد. در صورت تداوم این امر و توفیق چین در متنوع سازی حوزه های نفوذ خود در آسیای مرکزی، نظم اقتصادی و سیاسی منطقه احتمالا دچار دگرگونی ماهوی خواهد شد.

به قدرت رسیدن دموکرات ها به رهبری باراک اوباما به منزله طیف گسترده ای از تغییرات در حوزه سیاست خارجی آمریکا بود که در بسیاری از ابعاد، آن را از دوران حاکمیت نومحافظه کاران متمایز می سازد. یکی از بارزترین وجوه این تمایز را می توان در تغییر رویکرد سیاست خارجی آمریکا در قبال منطقه قفقاز جنوبی مشاهده نمود. پرسش مهم این است که سمت و سوی این تغییرات به چه نحوی بوده است؟ و نیز دلایل و پیامدهای این تغییرات در منطقه قفقاز جنوبی به چه ترتیب بوده است؟ نتایج این پژوهش نشان می دهد، منطقه قفقاز جنوبی در دوران ریاست جمهوری باراک اوباما از اولویت راهبردی واشنگتن خارج شده است. مواردی چون تغییر نگرش در سیاست خارجی آمریکا، بهبود مناسبات کلان روسیه و آمریکا و پرهیز واشنگتن از اقدامات تنش زا در زیرسیستم های پیرامونی روسیه، تمرکز سیاست خارجی و دفاعی آمریکا بر منطقه خاورمیانه و اتخاذ سیاست ریاضتی و صرفه جویی در هزینه ها به دلیل بحران اقتصادی داخلی را می توان به عنوان مهم ترین دلایل رویکرد متفاوت دولت اوباما در قبال منطقه قفقاز جنوبی دانست. همچنین مواردی نظیر کاهش قابل توجه میزان کمک های مالی دولت آمریکا به سه کشور منطقه، کاهش سطح حمایت آمریکا از دولت گرجستان، سردی نسبی روابط باکو- واشنگتن به دلیل تاکید و فشار شدید دولت آمریکا بر عادی سازی مناسبات ترکیه و ارمنستان و ناخرسندی ارمنستان از دولت آمریکا به ویژه شخص باراک اوباما در عدم پایندی به وعده انتخاباتی مبنی بر شناسایی رسمی قتل عام ارامنه در سال 1915 را باید از مهم ترین پیامدهای رویکرد اتخاذ این رویکرد دانست. به نظر می رسد در صورت وقوع تحولات بنیادینی چون تقابل مجدد روسیه و آمریکا در دوره جدید ریاست جمهوری ولادیمیر پوتین به قدرت رسیدن جمهوری خواهان در انتخابات ریاست جمهوری آتی آمریکا و بهبود شرایط اقتصادی این کشور می توان شاهد اتخاذ رویکردی متفاوت از سوی واشنگتن و اهمیت یافتن مجدد منطقه قفقاز جنوبی در راهبرد سیاست خارجی آمریکا بود.