مطالعات آسیای مرکزی و قفقاز
سال:1391 | دوره:18 | شماره:79 |تعداد مقالات:8

از دیرباز همواره رقابت میان قدرت های بزرگ در قالب بازیگران مختلف و به صورت گسترده وجود داشته است. در این فرایند، قدرت های بزرگ به دنبال گسترش حوزه نفوذ و سیطره خود بر نقاط و حوزه های مختلف جهان بوده اند. این قدرت ها برای تحقق منافع خود از همه ابزارها و امکانات استفاده می کنند. از این رو، سیاست بین الملل بر اساس شاخص رقابت بین قدرت های بزرگ مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته است. یکی از مناطق مورد منازعه و رقابت، منطقه آسیای مرکزی و قفقاز است که پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی در سال 1991 نوعی خلاء قدرت در این منطقه به وجود آمد. شرایط ژئوپلیتیک، ژئواستراتژیک و ژئواکونومیک این منطقه موجب تلاش قدرت های بزرگ برای حضور و نقش آفرینی در آن منطقه شده است. در سال های گذشته چین و ایالات متحده به عنوان دو بازیگر مهم در نظام بین الملل تلاش فراوانی برای تثبیت نفوذ و قدرت خود در میان کشورهای آسیای مرکزی انجام داده اند. در این مقاله، حوزه های رقابت میان آمریکا و چین در آسیای مرکزی مورد بررسی قرار خواهد گرفت.

با توجه به شدت گیری و تداوم قیام های عربی در خاورمیانه و شمال آفریقا، یک بار دیگر این بحث مطرح شده که آیا دامنه این قیام ها به سایر مناطق جهان به خصوص آسیای مرکزی و قفقاز کشیده خواهد شد؟ در این بین یکی از کشورهای منطقه آسیای مرکزی که اوضاع به مراتب شکننده تری نسبت به سایرین دارد، تاجیکستان است. مهم ترین رویداد سیاسی ـ امنیتی تاجیکستان را می توان جنگ داخلی این کشور در دهه 90 محسوب نمود. از آن زمان به بعد، شاید بتوان مهم ترین تهدید امنیتی تاجیکستان را مساله مواد مخدر دانست. در این بین رویدادهایی که در ماه ژوئیه 2012 در منطقه بدخشان رخ داد، نه تنها باعث شد که یک بار دیگر خاطره جنگ داخلی تاجیکستان در اذهان زنده شود، بلکه شکنندگی صلح را نیز در این کشور نشان داد. از این رو، بررسی ریشه ها و پیامدهای حوادث بدخشان می تواند تا حد زیادی بیانگر چشم انداز اوضاع سیاسی و امنیتی تاجیکستان باشد.

نوشتار حاضر به بررسی و مقایسه مواضع و عملکرد جمهوری اسلامی ایران و فدراسیون روسیه در برخی مسائل مهم منطقه ای قفقاز جنوبی می پردازد. دو کشور در کنار جنبه های مشترک در نگرش و رویکرد سیاست خارجی خود در قبال منطقه، نقاط افتراق و اختلافاتی در سیاست منطقه ای خود در قبال برخی از مسائل و موضوعات دارند تعیین رژیم حقوقی دریای خزر، مناقشه قره باغ و فرآیند حل و فصل آن، مناقشه اوستیای جنوبی و آبخازیا و مسائل مربوط به انتقال نفت و گاز منطقه از این دست موارد می باشند که مورد بررسی قرار خواهند گرفت. بدین ترتیب پس از بیان مواضع و سیاست خارجی دو کشور در ارتباط با مسائل فوق، به مقایسه آنها خواهیم پرداخت.

پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و طرح نظریه ژئوپلیتیک نظام نوین جهانی، اگر چه جهان منتهی به نظمی فراگیر نشد، اما تدوین استراتژی ها در جهان از فرایند جهانی شدن تاثیر به سزایی پذیرفت. در این راستا هر یک از حوزه های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، اطلاعاتی و امنیتی به نحوی از این پدیده تاثیر پذیرفته و چالش های جدیدی به فراخور این بحث به وجود آمد.منطقه قفقاز، اگرچه به عنوان یکی از مناطق ژئوپلیتیک، همجوار مناطقی چون، روسیه، ایران و آسیای مرکزی قرار دارد، اما با در بر گرفتن قومیت های خاص و نیز وجود منابع انرژی و موقعیت ترانزیتی، جغرافیای سیاسی آن تحت الشعاع مسائلی چون ملی گرایی- بنیادگرایی اسلامی قرار گرفته است.این تحقیق در نظر دارد تاثیر پدیده جهانی شدن را بر ساختارهای امنیتی منطقه قفقاز جستجو و ضمن تحلیل ایفای نقش قومیت ها و نیز بنیادگرایی اسلامی بر این ساختار، به سازه های ژئوپلیتیک استقرار صلح در این منطقه اشاره نماید. به نظر می رسد نتایج حاصله بیانگر رقابت روسیه و امریکا در این منطقه ژئوپلیتیک بوده است. از این رو، ساختارهای امنیتی تابع فعالیت های این دو کشور و تجزیه و تحلیل سیاست های آنان در قفقاز می باشد.

با گذشت دو دهه از آغاز بحران قره باغ هنوز این بحران حل نشده است و روند کنونی، آینده آن را در هاله ای از ابهام نشان می دهد. طبق نتایج این پژوهش، از مهمترین موانع حل بحران قره باغ نبود رویکرد منسجم در تلاش های میانجیگری بین المللی برای حل بحران است که این موضوع تابع منافع راهبردی و درک ژئوپلیتیک متفاوت بازیگران ذی نفع در میانجیگری بین المللی، نگاه متفاوت آنها نسبت به بحران، رفتار جانبدارانه میانجیگران و دیگر شرایط پیچیده میانجی گری بین المللی در بحران قره باغ است. در این بین، بررسی عمیق تر از تجارب میانجیگری بین المللی در چارچوب تلاش های سازمان ملل و سازمان امنیت و همکاری اروپا در قره باغ نشان می دهد که عموما در این روند اهداف دیگری در ورای اهداف بشردوستانه دنبال می شود. در این بین، بازیگران اصلی (روسیه، آمریکا، فرانسه) در این میانجیگری بین المللی سعی دارند با استفاده سیاسی- ابزاری از فضای بحران، با مدیریت بحران در بسترساز و کار میانجیگری، علاوه بر تقویت حوزه نفوذ خود در قفقاز جنوبی از افزایش نفوذ رقبای خود در آنجا جلوگیری نمایند.

جمهوری اسلامی ایران به دلیل موقعیت ویژه ژئوپلیتیک، اقتصادی، تمدنی و استراتژیک همواره در معرض تهدیدهای گوناگون از سوی قدرت های بزرگ قرار داشته است. با فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، مرزهای تهدید علیه ایران از جانب روسیه به ماورای کوه های قفقاز عقب می نشیند و این امر یک مطلوبیت استراتژیک و امنیتی برای ایران محسوب می گردد. فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و گشایش مرزهای جدید و استقلال کشورهای آسیای مرکزی، نه تنها تهدیدهای نظامی را کاهش داد، بلکه فرصت های (و بعضا تهدیدهای) جدیدی را برای ایران به وجود آورد.سوالی که در اینجا مطرح است، این می باشد که با توجه به شرایط این جمهوری ها و معضلات سیاسی، اجتماعی و امنیتی آنها، رویکرد امنیتی ایران در این منطقه چگونه می باشد.مفروض مقاله این است که جمهوری های آسیای مرکزی می توانند در شرایط ثبات و امنیت، اهداف خود را محقق سازند و در نتیجه اهداف و منافع ملی جمهوری اسلامی ایران نیز می تواند در چنین شرایطی بهتر تامین گردد. از اولویت های امنیتی ایران در منطقه آسیای مرکزی این است که در این منطقه زمینه نفوذ قدرت های منطقه ای و فرامنطقه ای نه تنها افزایش پیدا نکند، بلکه کاهش نیز یابد و در این راستا، ایران سعی نموده با ایجاد روابط اقتصادی و فرهنگی (که منافع مشترک دو جانبه و چند جانبه را تامین می نماید)، منافع خود را با منطقه گره بزند.