مقاله حاضر به بررسی ترکیب کانی شناسی و نحوه تشکیل بلورهای اسکاپولیت در ناحیه پنج کوه دامغان می پردازد. بر مبنای شواهد صحرایی و بافتی، دو نوع اسکاپولیت قابل تشخیص اند: نوع اول شامل اسکاپولیتهایی است که در اندازه های ریز تا درشت دانه در بخشهایی از توده نفوذی جایگزین پلاژیوکلازها شده اند. به نظر می رسد که جریان شاره های گرمابی غنی از NaCl، از عوامل تشکیل این کانی هستند. بلورهای نوع دوم اسکاپولیت به صورت رگچه های میلیمتری در داخل توده نفوذی و یا نوارهایی با ضخامت بیش از 500 متر در حاشیه توده نفوذی و حد فاصل آن با گستره کانسار آهن پنج کوه مشاهده می شود. رشد این درشت بلورها از طریق نهشت مستقیم از شاره گرمابی در رگه هاست. حضور گسترده اسکاپولیت - آلبیت در داخل و به ویژه حدفاصل توده نفوذی با یک دنباله نهشتی - آتشفشانی که میزبان کانسار آهن پنج کوه است، نشان می دهد که تشکیل اسکاپولیت با یک دگرنهادی آلکالی همراه بوده و بخش عمده ای از سدیم و کلر مورد نیاز برای تشکیل این کانی از نهشته های تبخیری موجود در این دنباله تامین شده است

زون اسکارنی مس دار شرق رودخانه سونگون – چای، در 100 کیلومتری شمال شرق تبریز قرار دارد و در امتداد همبری استوک پورفیری و کانی ساز خارانما (الیگومیوسن) با سنگ های کربناته ناخالص (کرتاسه بالایی) گسترش یافته است. در این زون هم اندواسکارن و هم اگزواسکارن رخ داده است. اندواسکارن باریک (5/0تا 2 متر)، در صورتیکه اگزواسکارن نسبتا عریض (25 تا 55 متر) است و از کانیهای کالک سیلیکاته (گرندایت، دیوپسید - هدنبرژیت، ترمولیت - اکتینولیت، دیوپسید، اپیدوت)، سیلیکاته (کوارتز، کلریت و رسها)، سولفیدها (پیریت، کالکوپیریت، اسفالریت، گالن، بورنیت)، اکسیدها (مگنتیت، هماتیت) و کربناتها (کلسیت، انکریت) تشکیل شده است. فرایندهای اسکارنیفیکاسیون در دو مرحله پیشرونده و پسرونده و جدا از هم رخ داده اند. محاسبات شاخص شیمیایی دگرسانی (CIA) نشان می دهد که زون اگزواسکارن دستخوش دگرسانی دگرنهادی در حدود 8.41% الی57.29 % شده است. بررسی های تغییرات جرم عناصر بر اساس Nb ( به عنوان عنصر ناظر بی تحرک) نشان می دهد که مقادیر قابل ملاحظه ای از عناصر Pb, Cu, S, Mg, Si, Fe و Zn به وسیله شاره های گرمابی از پلوتون به سیستم اسکارنی اضافه شده، و در مقابل مقادیر قابل توجهی از عنصر Ca شسته و از سیستم اسکارنی درز کرده است. نتایج به دست آمده نشان می دهند که عناصر Mg, Si, Fe در هر دو مرحله پیشرونده و پسرونده به وسیله فلوئیدهای دگرنهاد کننده وارد سیستم اسکارنی شده در صورتیکه عناصر کانی ساز مثل Cu, Pb, Zn و S در مرحله پسرونده به سیستم اضافه شده اند. افزایش جرم ناموزون Al و بخشی از تغییرات Si به واسطه تغییرات محلی ناخالصی های رسی در سنگ های کربناته (به عنوان پروتولیت) بوده است.

چکیده: استفاده از مطالعات کانی شناسی و ژئوشیمی- کانی توده گرانیتی اکاپل با استفاده از نتایج آنالیز ریزکاو الکترونی کانی های پلاژیوکلاز، آلکالی فلدسپار، بیوتیت و آمفیبول و نیز ژئوشیمی سنگ کل این توده به منظور اثبات وجود آلودگی، دگرنهادی و آلودگی ماگمایی موضوع مقاله است. ترکیب شیمیایی این بیوتیت ها و آمفیبول ها نشان می دهد که واحد مونزوگرانیتی اکاپل در رده گرانیت های نوع I به شدت آلوده (ISC) قرار می گیرد، و از یک ماگمای مشتق از گوشته فوقانی و یا پوسته تحتانی، که تحت تاثیر اختلاط ماگمایی و یا آلایش با سنگ های پوسته ای قرار گرفته اند تشکیل شده است. این نتایج با فراوانی بافت های غربالی، پوئی کلیتیک، راپاکیوی، جذب بخشی درشت بلورهای پلاژیوکلاز و حضور آنکلاوهای میکروگرانولار مافیک و آپاتیت های سوزنی شکل در نمونه های مورد مطالعه که از شواهد آلودگی و اختلاط ماگمایی هستند، همخوانی دارد. بر اساس این بررسی ها، دو نسل پلاژیوکلاز با دو ترکیب شیمیایی مختلف در واحد مونزوگرانیتی اکاپل قابل تشخیص اند، نسل اول به صورت نفوذ در فنوکریست های آلکالی فلدسپار قرار گرفتند، و نسل دوم بلورهای پلاژیوکلازند که احتمالا طی اختلاط ماگمایی تشکیل شده اند و به صورت بلورهای پوششی در بافت های راپاکیوی حضور دارند.

استوک گرانیتوئیدی دودهک با ترکیب تونالیت تا گرانودیوریت در جنوب روستای دودهک، شمال آبگرم محلات و در منطقه ارومیه دختر، برونزد دارد. بر اساس شواهد سنگ شناختی و تجزیه نقطه ای (EPMA)، پلاژیوکلازها دارای منطقه بندی عادی مشخصی هستند و نیز بافت نگاره ای در آنها مشاهده می شود. این در حالی است که نمونه های جنوب شرقی توده نفوذی متفاوت و دارای بافت میرمکیت بوده ولی بافت نگاره ای در آنها از بین رفته است و پلاژیوکلازها نیز منطقه بندی خود را از دست داده اند. در نمونه های بخش جنوب شرقی، میرمکیت ها از نوع حاشیه ای هستند و پلاژیوکلاز دارای ماکل صفحه شطرنجی است. نتایج تجزیه های XRF سنگ کل روند غیر خطی Rb-SiO2 و K2O-Na2O را نشان می دهد و تجزیه EPMA کانی پلاژیوکلاز ترکیب یکنواخت آلبیتی را نشان می دهد. چنین خصوصیات ژئوشیمیایی و بافتی بیانگر تاثیر دگرنهادی آلکالن در تشکیل میرمکیت و یکنواخت کردن پلاژیوکلازها در بخش جنوب شرقی توده نفوذی دودهک است.

در غرب مرند و در ناحیه قخلار، سنگهای آتشفشانی میوسن بالایی تا پلیستوسن با ترکیب متوسط تا اسیدی، و سنگهای بازیک قلیایی و دایکهای لامپروفیری، برونزد گسترده ای دارند. درون سنگهای تراکی آندزیتی این ناحیه برون بوم را سنگهای کربناتیتی - سیلیکاتی تشکیل داده اند که بر اساس مطالعات کانی شناسی این کربناتیتها از نوع کربناتیت - کلسیتی هستند. کانیهای کلسیت، دیوپسید، آنورتیت، فلوگوپیت، آمفیبول، آپاتیت، بیوتیت و تیتانو - منیتیت اجزای تشکیل دهنده این رخساره برون بومی اند که در گروه کربناتیتهای کلسیک و آبدار قرار می گیرند. سنگهای داسیتی این منطقه نیز حاوی گویچه هایی از کربناتها هستند که از کلسیت و کانیهای درشت شکل دار آپاتیت تشکیل شده اند. این زینولیتها از نظر ژئوشیمیایی با مقادیر بالای p2O5، Fe2O3، MgO، و عناصر Zn، Cu، V، Ni، و Cr نسبت به سنگ میزبان دیده می شوند. الگوی عناصر کمیاب آنها تفریق یافته (Ce/ Yb)N = 24-29 و بدون بی هنجاری منفی Eu است. خاستگاه این سنگهای برون بوم به ذوب بخشی ناترازمند با نرخ کم گوشه دگر نهاده نسبت داده می شود. دگرنهادی گوشته می تواند به وسیله مواد فرار آزاد شده از صفحه اقیانوسی فرورونده، و یا آبگون سیلیکاتی حاصل از ذوب صفحه فرورونده صورت گرفته باشد. می توان گفت که همراهی کربناتها و سیلیکاتها به صورت سنگ برون بوم، با پدیده آمیختگی و اختلاط ناپذیری آبگون سیلیکاتی و کربناتیتی باشد.

فیبرولیت در سنگ های متاپلیتی هاله دگرگونی گرانیت مشهد مورد بررسی قرار گرفته است. بر پایه شواهد بافتی، فیبرولیت در این سنگ ها از نوع ناهماهنگ بوده و بیشتر حاصل جایگزینی کانی بیوتیت است. تشکیل فیبرولیت در هاله دگرگونی گرانیت مشهد یک رویداد تاخیری در تاریخ دگرگونی و در ارتباط با آبگونهای اسیدی مشتق شده از توده گرانیتی مشهد است. بنا بر شواهد موجود فیبرولیت در این هاله به صورت نیمه پایدار و در شرایط پایداری آندالوزیت تشکیل شده است.

منطقه مورد بررسی بخشی کوچکی از زون سنندج - سیرجان محسوب می شود. دگرنهادی زیر منطقه در مرز توده گرانیتوئیدی آستانه و تاثیر آن بر سنگ های غنی از آلومینیم باعث تورمالین زایی به صورت تورمالینیت های لایه ای در هورنفلس های پلیتی شده است. علاوه بر آن شاره های مراحل انتهایی ماگما، تورمالین را به صورت گرهک روی سطح مونزوگرانیت ها متبلور ساخته است. نسبت Fe/(Fe+Mg) در تورمالین های نواری بین 0.4-0.76 و در گرهک ها 0.83-0.96 متغیر است. ترکیب تورمالین ها از نوع شورلیت - دراویت است. منطقه بندی شیمیایی در این کانی نشانگر شرایط عدم تعادل حین تبلور و سیستم باز است. عناصر کمیاب در تورمالین های لایه ای به خاستگاه ته نشستی تورمالین اشاره دارد. مسطح بودن الگوی عناصر نادر خاکی در گرهک های تورمالین دار دلالت بر تحرک عناصر نادر خاکی سبک در نتیجه دگرسانی دارد که این باعث افزایش ناچیز HREE/LREE در این تورمالین ها شده است.

بررسی های کانی شناسی و زمین شیمیایی، نشان دهنده دو مرحله اصلی دگرسانی [اسکارنی شدن] (پیشرونده و پسرونده) در منطقه محمدآباد واقع در جنوب غربی استان یزد است. اسکارن دگرنهادی (مرحله پیشرونده) با نهشت مجموعه کانیایی سیلیکاتی کلسیمی بدون آب (آندرادیت و دیوپسید - هدنبرگیت) در گستره دمایی 550-470°C شکل گرفته است. در مرحله پسرونده (دمای <470°C) حجم بزرگی از این سیلیکات های بدون آب، دگرسان شده و به مجموعه ای از کانی های سیلیکاتی کلسیمی آبدار با کلسیم کمتر (اپیدوت و ترِمولیت - اکتینولیت) تبدیل شده و در نهایت مجموعه سیلیکات های کلسیمی آبدار و بدون آب، دستخوش دگرسانی شده و در گستره دمایی زیر 300°C به مجموعه ریز دانه شامل کلریت، کلسیت، کوارتز و کانی های رسی تبدیل شده اند. نبود ولاستونیت در نمونه های اسکارنی محمد آباد می تواند نشانگر تشکیل مجموعه آندرادیت و هدنبرگیت در دمای کمتر از 550°C باشد. حضور بافت همرشدی و نبود بافت جانشینی در آندرادیت و پیروکسن، گویای تشکیل همزمان آن ها در گستره دمایی 550-430°C و 10-26 تا fO2=10-23 است. در دمای <470°C آندرادیت در گستره 10-24 تا fO2=10-21 به مجموعه کانیایی کوارتز، کلسیت و مگنتیت تبدیل شده است. حضور مگنتیت و پیریت همراه با کوارتز و کلسیت در مجموعه کانیایی زیر مرحله III، نشانگر fS2~10-6 و دماهای <430°C برای شاره های دگرنهادکننده است.

گنبدهای نمکی کاج - رستم آباد، دشتک و دو آب در نزدیکی روستای اردل و دهکده فارسون قرار دارد. این منطقه در تقسیم بندی زمین شناسی ایران در بلندی های زاگرس بلند (استان چهار محال و بختیاری) قرار دارد. منطقه مورد بررسی از مجموعه های آذرین - تبخیری با ترکیب بازالت، آندزیت بازالتی، تراکیت، قطعات پیروکلاستیک، سنگ های تبخیری و واحدهای ته نشستی به سن کامبرین زیرین تشکیل شده است. سنگ های آذرین به صورت آتشفشانی و نیمه عمیق با ترکیب کانی - شناسی پیچیده رخنمون دارند. بر پایه بررسی های کانی شناسی و سنگ شناختی سنگ های آذرین گنبدهای نمکی زاگرس بلند ترکیب کانی شناسی پیچیده ای دارند. کانی های تشکیل دهنده این سنگ ها به ترتیب در سه مرحله زیر تشکیل شده اند: 1- مرحله ماگمایی (پلاژیوکلاز، کلینوپیرکسن، آپاتیت و کرسوتیت)، 2- مرحله تاخیری (اکتینولیت، بیوتیت، کوارتز، آلبیت، کلسیت و اسفن) و 3- مرحله کانی زایی رگچه ای (اکتینولیت، کوارتز، آلبیت، کلسیت و گارنت). آمفیبول در سنگ های یادشده با ویژگی های CaA<0.5, (Na+K)A<0.5, CaB>1.5, Si=7.87-7.93، از نوع اکتینولیت است. کانی یادشده در گستره دمایی (320°C-520°C) و در فشار کل 2 کیلو بار پایدار است. بررسی های شاره های درگیر بر روی رگچه های کوارتز گرمابی گنبدهای نمکی حاکی از شوری بالای شاره هاست. بلورهای کوارتز دارای نفوذی های از سوزنی های اکتینولیت است، و نفوذی های شاره آن دارای سه فاز جامد (هالیت)، آبگون و گازند. بر پایه بررسی های ریز دماسنجی انجام شده، این کانی در گستره دمایی 330°-310°C و در شوری %42.93 تشکیل شده است. کلریت های مورد بررسی از نوع پیکنوکلریت، اپیدوت ها از نوع پیستازیت، گارنت ها دارای ترکیب گروسولار - آندرادیت و ترکیب غالب پلاژیوکلازها از نوع آلبیت است. بر پایه دماسنجی های انجام شده بر روی کانی های دگرنهاد، این کانی ها در گستره دمایی 300°C -500°C پایدارند.