در این جستار ابتدا با توجه به چهار شیوه عمده گفتگو در قرآن کریم (بیرونی، درونی، غیبی، نمایشی) از شالوده شکنی در گفتگوهای قرآنی سخن به میان آمده و همچنین به جنبه های فلسفی پیدایش نظریه ساختارشکنی در متن در نقد ادبی جدید اشاره شده است. در سده بیستم، شالوده شکنی (deconstruction) طرح و سازه ای بود که حوزه ادبی و ادبیات را در برگرفت و به دنبال آن، تاویل و چند معنایی و تقابل و تناقض های دوگانه، ابهام در متن و ساختارهای دوگانه، حیات و تولد دوباره یافت. شالوده شکنی دریدایی که در سال 1966 حیات یافت، رویکرد فلسفی شک گرایانه ای است که با از بین بردن نقطه مرکزی متن، به واسازی تقابل ها و محورگرایی در متن باور دارد. اقسام شالوده شکنی چاپی، واژگانی، املایی، نحوی، ریشه شناسی و... همگی درصدد رها کردن تفکر انسان از توهماتی است که واقعیت پنداشته می شوند.محور و شالوده اصلی این مقاله، ساختارشکنی گفتگوهای خضر و موسی (ع ) از دیدگاه مفسران قرآنی و گفتگوهای شبان و موسی (ع ) در نظر خواننده منتقد است. همچنین به شالوده شکنی در داستان های مثنوی - مانند شیر و خرگوش و طوطی و بازرگان - و داستان های دیگر در متون نظم و نثر فارسی از دیدگاه منتقدان پرداخته ایم. دو داستان خضر و موسی (ع ) در قرآن و شبان و موسی (ع ) در مثنوی، در حوزه گفتگو (گفتاری) و کلامی و کرداری، دو محوری هستند که در این نوشتار از دید ساختارشکنی به آن ها توجه بیش تر شده است. داستان موسی و خضر با زیرساخت گفتگویی در قرآن آمده است که مفسران با رویکرد ساختارشکنانه، به تفسیر آن پرداخته اند و با گزینش زیرساخت موسی و خضر، گفتگوی آن دو را تشریح و تاویل کرده اند. در این میان، کشف الاسرار میبدی، با صراحت و آشکاری تمام به موسی و گفتگوی پرسش آمیز و سوال آلوده او را بر خضر در مقام پاسخ او برتری داده اند. مولوی نیز فقط یک بار در مثنوی با توجه به ساختار داستان موسی و خضر به گفتگوی آن دو پرداخته است. گفتگوی شبان و موسی نیز ساختار دیگری بود که در مثنوی با توجه به ساخت طریقت و شریعت و عشق و عقل بدان پرداخته شد و خواننده منتقد در دریافتی تاویل گرایانه ساختار یاد شده را شکسته و ساختار موسی و شبان را پی می نهد و خاطرنشان می سازد که شبان در تجربه شخصی خود به متافیزیک و عالم ملکوت روی می نهد و لذا پیامبری لازم داشت که زبان او را چون روان او مستقیم سازد و تجربه باطنی او را درست تفسیر کند. از سویی دیگر با توجه به بحث شالوده شکنی در داستان، گفتار و گفتگوی آدم (ع ) و ابلیس در قرآن و مثنوی از محورهای دیگری است که این مقاله درصدد تبیین آن است.

مقاله حاضر با توصیف این پیش فرض آغاز می شود که فلسفه غرب همواره با گفتمان تقابلی سخن گفته است. یعنی همواره تعاریف براساس غیاب وحضورواین که پدیده های عالم دو قطبی هستند شکل گرفته اند. در برابر، نگارنده ادعا می کند که ژاک دریدا(Jacques Derrida) فیلسوف فرانسوی(2004-1930) با به چالش گرفتن منطق کلامی فلسفه غرب از عصرافلاطون تا به امروز، منطقی نوین برای طرح مباحث فلسفی خود بر می گزیند. این منطق را منطق پارادوکسی(منطق تناقض نما) نامیده ام و در این تحقیق به تشریح آن از طریق شرح چند اصطلاح مهم درفلسفه واسازی(deconstruction) دریدا خواهم پرداخت. طرح این مسئله(این که منطق کلامی اندیشه دریدا چیست و با منطق کلامی متداول درفلسفه غرب چه تفاوتی دارد) می تواند پایه نخست و در واقع پیش نیازی برای طرح فلسفه واسازی محسوب گردد.

تحلیل گفتمان ریشه در ساختار زبان دارد، با این همه، زبان به عنوان یک شاخص، در کنار سایر شاخص ها اهمیت دارد. در نگرش پسا ساخت گرا، تحلیل گفتمان، مرز زبان را می شکند و به دروه مفاهیم رخنه می کند. جنبش های علمی بسیاری نظیر ساختار گرایی، فرمالیسم، مدرنیسم در نقد ادبی، نشانه شناسی، هرمنوتیک و پسا ساخت گرایی در قالب سه رکن زبان - معنا و متن به گسترش تحلیلی گفتمان یاری رسانده اند. زبان شناسی در قالب دو دیدگاه تحلیل واحدهای بزرگتر از جمله و چرایی و چگونگی استفاده از زبان، عرصه های جدیدی را در رابطه با تحلیل گفتمان گشوده و این مهم را از طریق دو رویه گفتمان و عمل تولید معنا به انجام رسانیده است. آستین، ویتگنشتاین، دوسوسور، بارت، دریدا، فوکو و نورمن فرکلاف، در این قالب نقش ارزنده ای داشته اند. همچنین نظریه های گفتمان با تاکید بر تولید معنا و رهایی متن از شمولیت و کلیت و معنای واحد نیست، و تکثر معانی پنهان در آن، به نگرش های متعدد و متنوع از معنا یاری رسانده اند که در این زمینه، فوکو، لاکوئو، و موفه نامدارترین افراد در این زمینه می باشند. این سابقه تلاش نیم قرنی، به تعمیق مفهوم گفتمان و گسترش شیوه های تحلیل گفتمان انجامیده است. نظریه های تحلیل انتقادی گفتمان که عمدتا در عرصه اندیشه پسا مدرن ظهور یافته اند، با توجه به متن به مولف متن و اثر، خواننده متن، بافت موقعیتی و زمینه ای متن، بازنمایی، واسازی و ساختار شکنی متن پرداخته و آثار گسترده ای را در تحلیل گفتمان پدید آورده اند. در این مقاله، هدف آن است که متن فرمان مشروطیت را به عنوان سند مهم تاریخی واسازی نماییم و گسست های گفتمانی آن را مشخص کنیم. موضوع مقاله تحلیل انتقادی متن فرمان مشروطیت در قالب نظریه گفتمان است. روش کار بر پایه متدلوژی نورمن فر کلاف در نظر گرفته شده است. نتایج حاصل از این مقاله نشان دادند گسست گفتمانی جدیدی است که از سوی گفتمان تجدد، در گفتمان سنتی حکومت قاجار در کشور ما پدید آمده است.

چرا امروز می بایست، به بازاندیشی پروژه سوسیالیسم بیندیشیم؟ ارنستو لاکلاو و شنتال موفه، در پاسخ به این پرسش، تلاش دارند در تاریخ معاصر، نقشی فعال و آگاهانه و نه انفعالی و کورکورانه را در پیش گیرند هدف خود را انتزاعی روشن (به طور نسبی)، از کشمکش هایی که در آن سهیم هستند و فهم تغییراتی که پیش چشمانشان رخ می دهند، قرار داده و در واپسین تحلیل، بدین نتیجه می رسند که لازم است با بهره بردن از روش واسازی دریدا، شالوده و ساخت مارکسیسم ارتدکسی را مورد چالش جدی قرار دهند.لاکلاو و موفه از یک سو، به چالشی بنیان کن علیه رویکرد های «تقلیل گرا، جوهرگرا و جهان شمول» برخاستند و از سوی دیگر، به نقد آموزهای مبتنی بر برداشتی خاص از جامعه روی آوردند: آموزه هایی که جامعه را از دریچه عناصر مستقلی و دارای هویتی خاص مورد تحلیل و تعریف قرار می دهند (جوهرگرایی عناصر) و بدین ترتیب، افقی فراسوی مارکسیسم ارتدوکسی، فراساختگرایی و هرمنوتیک گشودند. با این هدف، این دو متفکر نقطه عزیمت تئوریک خویش را بر شماری از جریان های نظری و فلسفی نظیر: واسازی دریدا، تبارشناسی و دیرینه شناسی فوکو، روانکاوی لاکان، پدیدارشناسی هوسرل و هایدگر، پراگماتیسم رورتی، زبانشناسی و نشانه شناسی مدرن (سوسور، بارتز و ...)، رهیافت فراتحلیلی ویتگنشتاین و هژمونی گرامشی بنا نهادند.

اغلب بر این باورند، که ساختمان شعر، چیزی جدا و کم اهمیت تر از معنا و پیام آن است؛ اما صورت شعر، اولین چیزی است که خواننده را تحت تاثیر قرار می دهد. نیما با حساسیت و تکیه بر بینشی مستقل، ارزش ساختمان شعر را، در ادب فارسی، احیا کرد. در شعر معاصر غالبا، نیما را شاعر «آی آدم ها» می دانند. سوال این است، که راز اهمیت شعر «آی آدم ها» در چیست؟ به نظر می رسد آن چه باعث برجستگی شعر «آی آدم ها» و ساخت های مشابه در شعر معاصر است، ترفندها و انتظارات تعبیه شده در فرم تازه آن هاست، نه پیام و محتوای تکراری. تکرار عنصر مسلط «آی آدم ها» در ساختمان شعر مذکور، علاوه بر استحکام و اسکلت بندی، توازن نحوی، تقویت موسیقی، واسازی ساختار و پایان پذیری خلاق، به شعر وحدت اندیشه و احساس و یکپارچگی عاطفه و لحن، بخشیده است. این مقاله، با نقد شعر «آی آدم ها» از منظر انتظارات و تنظیمات فرمالیستی، سعی دارد تا علاوه بر تقویت حساسیت خوانندگان، آن ها را مهیای کشف انواع اشارت های کمتر آشنا، در ساختمان شعر معاصر کند.

مثنوی و دیوان شمس مولوی را نه تنها باید شگرف ترین یادگار عرفان ایرانی به حساب آورد، بلکه این دو اثر بزرگ را باید حاوی بسیاری از اندیشه ها و نظریات فلسفی دانست که گاه تنها در غالب یک بیت با زبانی ساده بیان شده است. برای مثال، بینش فلسفی سولیپسیسمی پروست در خصوص عشق را در اندیشه مولوی زمانی که از عشق مجازی صحبت می کند، می توان جست وجو کرد. در اندیشه های مولوی می توان نظام فلسفی پیچیده روانکاوی فروید را نیز جست وجو نمود. همچنین نظام فلسفی پدیدارشناسی هوسرل تنها در بیتی از گنجینه ابیات مثنوی نمودار می شود، همان سان که می توان در اندیشه های مولوی به رگه هایی از فلسفه واسازی دریدا رسید. در این مقاله بی آن که به ساختار کلی حاکم بر اندیشه مولوی پرداخته شود، ادعا شده که عصاره و چکیده برخی از افکار و اندیشه های اندیشمندان غرب را می توان در اندیشه های این عارف بزرگ دنبال کرد.

اثر ادبی تاویل پذیر و چندمعناست. این ویژگی تا حدود زیادی مولود زبان مجازی و صناعات بیانی متن است. این مقاله می کوشد تا نقش زبان مجازی و صناعات ادبی را در شکستن ساختار عادی زبان، تعلیق معنای قطعی، و واسازی متن ادبی بررسی کند. برای این منظور، صناعات معنوی را بر اساس نقشی که در ابهام آفرینی و فاصله گذاری میان متن ادبی و زبان قراردادی ایفا می کنند از مجاز مرسل تا پارادوکس رده بندی می کند. پس از بحث درباره نقش هر یک از آن ها در تکثر معانی و ابهام متن، به این نتیجه می رسد که ماندگاری و پویایی متن در تاریخ، مرهون ابهام و تاویل پذیری حاصل از مجازها و صناعات بلاغی آن است. زبان مجازی، ذاتا ساخت شکن است؛ زیرا نخست با تغییر گونه بیان، معنای متفاوتی را پیشنهاد می کند و در مرحله دوم امکان قطعیت معنای پیشنهادی را رد، و آن معنای قطعی را انکار می کند. بنا براین، متن ادبی در جریان خوانش های مختلف از طریق پنهان سازی و تعلیق معنا، پیوسته در کار شکستن ساختار خویش و بازسازی آن است و از رهگذر همین تفاوت و تعلیق، قابلیت گفت وگو با تاریخ و نسل های مختلف را می یابد.

رمان پسا مدرن شیمر نوشته جان بارت، شامل سه داستان کوتاه به هم مرتبط است. این مقاله خوانشی است در راستای اهمیت اسطوره ایرانی شهرزاد در اسلوب روایی پسامدرن. «دنیازادیاد» داستان کوتاه اول، اسطوره شهرزاد را در قالبی متفاوت به تصویر می کشد که به نوعی بیانگر تاثیر قصه سرایی در ادبیات پسامدرن است. دو داستان کوتاه دیگر، «پرسید» و «بلروفونیاد»، تحت تاثیر شیوه روایی شهرزاد قرار دارند، بدین معنی که تنها راه ادامه بقا در زندگی واپس گرای امروزی قصه سرایی ست. این سه داستان کوتاه از دیدگاه نقد ساختارشکن ((Deconstruction و با استفاده از نظریه استعاری بودن زبان که توسط پل دمان ((Paul de Man مطرح شده، مورد بررسی قرار گرفته اند. هر متن تنها به خود ارجاع دارد و به عقیده او از صنایع ادبی مختلفی به ویژه استعاره تشکیل شده است. هر صنعت دارای دو وجه لغوی و مجازی است. ارتباط بین این دو صورت چیزی نیست جز در قالب بی ثباتی، درگیری و بی معنایی. پس از آنجا که خود متن در یک خلا معنایی به سر می برد، تلاش برای رسیدن به یک خوانش نهایی و جامع تبدیل به تمثیلی از ناخوانشی می شود. تعارض دو وجه هر استعاره در شیمر، به عنوان مثال استعاره های شهرزاد، دنیازاد، بارت، پرسه، مدوز و بلروفون، مانع خوانشی منسجم از آنها شده و در نهایت منجر به واسازی هر یک از این اساطیر می شود. غیر ممکن بودن عمل خواندن شیمر از چندین منظر دمانی نشان داده شده است: فرازبانی رمان کوتاه اول، «دنیازادیاد»، نقش زندگی نامه خود نوشت در واسازی «پرسید» رمان کوتاه دوم و استفاده از وارونه رویداد (آیرونی) و همچنین ارزش یابی دمانی در «بلروفونیاد» رمان کوتاه سوم.