بسیاری از مورخان غربی و شرقی پیشرفت در تولید اقتصاد کشاورزی را عامل اصلی پیدایش شهرهای نخستین می دانند. این نظریه مورد پذیرش کسانی که «شهر اسلامی» را مورد بررسی قرار داده اند، نیز قرار گرفته است. آنچه نوشته حاضر بر آن تاکید دارد، جنبه فرهنگی و مداقه در فضای شهر از دیدگاه نظام ارزشها است. بسیارند شهرهایی که به برکت ارج نهادن به فرهنگ قرن ها دوام یافته و کانون انتقال ارزشها به نسلهای آینده شده اند. یک نمونه شهر اسکندریه است که میتوان از آن به منزله میراث فرهنگی تمدن باستان به جهان اسلام نام برد. گذشته از منابع تاریخ شهر، متونی که با جنبه های معرفت شناسی و ادب پارسی سروکار دارند، اطلاعات ارزشمندی درباره این شهر به دست می دهند که نوشته حاضر مقدمتا به طرح برخی از آنها نظر داشته است.