هرچند گوته و حافظ شعرایی هستند که در دوره های متفاوت و با فرهنگ های مختلف، یکی در غرب و دیگری در شرق می زیسته اند، ولی به واسطه تشابهاتی در اوضاع زندگی خصوصی و اجتماعی روحیه ای چنان نزدیک به هم پیدا کردند که پس از گذشت سده ها، از ورای ترجمه ای نارسا و گاه غلط، گوته به کمک نبوغ خود، باز به کنه کلام لسان الغیب، حافظ، بهتر از همه هم عصران خود و بهتر از بسیاری از هم میهنان و همزبانان او پی برد و توانست گوهر کلام وی را درک کند.دیوان غربی- شرقی از جذاب ترین آثار گوته به شمار می رود و مقامی والا در تاریخ ادب دارد. این اثر کوششی است برای تلفیق خالقانه شرق و غرب و آمیزه ایست از نبوغ حافظ و گوته؛ در واقع تمجیدیست به وسیله گوته به عنوان نماد نبوغ غرب از حافظ به عنوان نماد نبوغ شرق. با بررسی دیوان غربی- شرقی می توان تا اندازه ای به اندیشه های گوته در مورد شرق پی برد و دیدگاه گوته را در مورد خاورزمین و نظرش را نسبت به حافظ شناخت و پی برد که او چگونه حافظ را می پذیرد و چه رابطه ای میان آن دو وجود دارد.

کوشش های بسیاری برای تقرب، آشتی و مفاهمه میان دو فرهنگ شرقی و غربی صورت گرفته است. اما در روزگار جدید یوهان ولفگانگ فون گوته شاید نخستین کسی است که چنین گام بلندی را در این جهت برداشته و آغوش خودش را صمیمانه برای مشرق زمین گشوده است. تفسیر ویژه ی گوته از حافظ می تواند نقطه ی ثقل مهمی برای گفت و گویی میان فرهنگی میان شرق و غرب باشد. گوته گام مهمی برداشته است تا مغرب زمین را در جهت این فرهنگ مشترک به راه آورد. تفسیری که گوته از حافظ به دست داده است، راه مشرق زمین را نیز به جانب این فرهنگ جهانی باز می کند. شاید بتوان این فرهنگ مشترک را «فرهنگ جهانی و گلوبال» بنامیم. این فرهنگ با خصیصه ی جهانی لازم است دو مؤلفه را از شرق و غرب مد نظر قرار دهد. محرز است که چنین فرهنگی برآمده از ترکیب این دو سنخ فرهنگی است. «فردیت» و «وحدت وجود» این دو مؤلفه و بن پار مهم هستند. دو خصیصه ای که در وهله ی نخست، شاید مجتمع نمی شوند. به نظر می رسد که تفسیر گوته از حافظ چندان از مقاصد او دور نیست و عمیقاً با خردِ ایران باستان در تضایف و پیوستگی است.

1یوهان ولفگانگ فون گوته1(1832- 1749م) اندیشمند و سخنور ِنام دارِ آلمان، نخستین بار در ماه مه (1827م)  گروه واژه ادبیاتِ جهانی2را به کاربرد. ازآن پس، سخن از چند و چون ادبیات جهانی، دست مایه گفتار و نوشتار بسیاری از اندیشمندان و ادب پژوهان جهان بوده است. ازآن جاکه گوته درهیچ یک از نوشته هایش به گونه ای ویژه و بسنده، بـه چندوچون دیدگاهش درباره ادبیاتِ جهانی نپرداخته است؛ انگیزه و خواستِ راستین وی در پی افکندن دیدگاه ادبیات جهانی، چنان که باید و شاید، بررسی نشده است. ناگزیر، پژوهش پیشِ رو، بر پایه گفت‎ وگوها3، زندگی نامه های (خودنوشت4و دیگرنوشت)، نامه ها و مقاله های او به بررسی  خاستگاه ادبیات جهانی از دیدگاه گوته می پردازد.  بی گمان دیدگاه های گوته و دیگر اندیشمندان و سخنورانِ آلمان، در سده های هجدهم و نوزدهم میلادی، می تواند چراغِ راهِ کشورها ویاکسانی باشد که اندیشه پیوستن به ادبیات جهانی رادر سر دارند. آنان توانستند درسایه آگاهی، هم دلی وپشتکاری ستودنی، راه پیوستنِ زبان و ادبیات آلمان را به زبان و ادبیات جهان (اروپا) درآن روزگار، هموار سازند. آنان به آرمانی که سال ها در سر داشتند و برای آن کوشیدند؛ دست یافتند. در پژوهش پیشِ رو، با رویکـردِ تاریخی- تکوینی و به روش توصیفی- تحلیلی، بـه بررسـی خاستگاه دیدگاه گوته درباره ادبیات جهانی می پردازیم.

سال 1999 میلادی با دویست و پنجاهمین زاد روز یوهان ولفگانگ فون گوته، شاعر و نمایشنامه نویس بزرگ آلمانی مقارن بود که نماینده برجسته ادبیات کلاسیک کشور خود است و بسیاری از آثارش به عرصه ادبیات جهانی درآمده است. مقاله حاضر از این فرصت بهره جسته و به معرفی دیوان غربی- شرقی این شاعر نامدار می پردازد. دلیل انتخاب این اثر برای تشریح آن است که گوته اندیشه و احساس نهفته در فصول این کتاب را ملهلم و مدیون شاعران ایرانی، خاصه حافظ است.

در سال های اخیر، از ادبیات تطبیقی در کشورهای اروپایی و از آن جمله کشورهای آلمانی زبان استقبال زیادی می شود. این رشته علمی در آغاز سده نوزدهم بنیان گذاری شد و در کشورهای آلمانی زبان نیز فعالیت های علمی بسیاری در این زمینه انجام شده است. گروهی بر این عقیده اند که گوته با طرح مفهوم ادبیات جهانی، از بنیانگذاران اصلی ادبیات تطبیقی بوده است.در مقاله حاضر سعی شده است ضمن معرفی ادبیات ملی، ادبیات سلطه و ادبیات جهانی، منظور واقعی گوته از مفهوم ادبیات جهانی با توجه به ادبیات تطبیقی توضیح داده شود.

ادبیات جهانی واکنشی در برابر ناکامی ها و کاستی های ادبیات ملی است. آرمان آشکارش یکپارچگی مردم جهان و آرمان پنهانش برتری جویی و فزون خواهی ملی است. راه کارش پیوند میان سخن وران جهان و ابزارش فرهنگ زبان و ادبیات است. روی کردهای گوته به ادبیات جهانی بازتاب آرمان ها، اندیشه ها و رخ دادهای روزگار او هستند. از این رو، گوناگون و پرشمار هستند و پیوسته دگرگون می شوند. مقاله پیش رو، برآن است، با بررسی روی کردهای گوته به ادبیات جهانی، به واکاوی خواست او از ادبیات جهانی، خاستگاه، مرزها و چند و چون دیدگاهش بپردازد.

در دوره رمانتیسیسم در شیوه های بازنمایی و روایت، دگرگونیهای شگرفی پیش آمد. باختین این دگرگنی در وادی هنر و ادبیات را روی آوردن به کارناوال و یکی از دلایل رو آمدن مردم باوری در هنر می داند. این گفتار، با نگاهی به گوته و بایرن و بررسی جلوه های دو - دیدی و چندآواریی شعر حافظ در اندیشه این نویسندگان، یکی از سرچشمه های کارناوال را تلاش این نویسندگان برای شناخت فرهنگ و ادب کشورهای گوناگون معرفی می کند. همچنین در این مقاله تلاش می شود، با استناد به متون گوته و بایرن و با اشاره به سفرها و در نتیجه، آشنایی آنان با افقهای تازه، چیستی و چرایی دو مفهوم کلیدی دو - دیدی و چندآوایی به عنوان دستاوردهایی برای مردمی کردن هنر و در آمیختن سبکها و انواع ادبی در آلمان و انگلیس اواخر قرن هجدم و اوائل قرن نوزدهم بررسی شود. در ادامه این گفتار به تاثیر احتمالی بایرن بر گوته در زمینه تبادل فرهنگها اشاره می شود و به همین دلیل، دو مفهوم «دو-دیدی و چندآوایی» نیز برخاسته از همین تاثیر معرفی می گردد. در بخش پایانی این گفتار به سرانجام این بینش تازه در زمینه حضور افقهای تازه در زمینه کار گوته و بایرن اشاره می شود.

گرچه آشنایی اولیه غرب با شرق، با شک و تردیدهایی همراه بود، اما به تدریج و به خصوص در دوره روشنگری، با پی بردن به غنای فرهنگ و ادب مشرق زمین از پیشداوری های منفی غرب کاسته شد و روند گرایش به شرق شتاب بیشتری گرفت. در دوره رمانتیسم، ادبیات مشرق زمین منبع الهام نویسندگان، متفکران و ادبای غرب شد. هر در از پیشگامان نهضت فکری گرایش به فرهنگ و ادب شرق در ادبیات آلمان بود و بر باورهای گوته درباره شرق تاثیر عمیقی نهاد. به دنبال هردر، نویسندگان آلمانی دیگری نیز به این نهضت فکری پیوستند. شرق در ابتدا برای گوته محملی برای فرار از دنیای پر آشوب غرب بود. آشنایی او با دیوان حافظ و تاثیری که حافظ از نظر فکری بر او داشت، آن چنان عمیق بود که او را بیش از پیش به سوی شرق سوق دارد و زمینه ساز سفر عرفانی، خیالی و هجرت گونه او به شرق شد.

این مقاله خاستگاه شرقی ادبیات جهان را از منظر گوته تبیین می کند. گوته در 1813 از طریق ترجمه هامرپورگشتال با دیوان حافظ آشنا می شود و به تاسی از حافظ، دیوان غربی شرقی خود را می سراید؛ اما تقریبا یک دهه پس از سرایش دیوان، در گفت وگویی که با اکرمان دارد، برای اولین بار اصطلاح «ادبیات جهان» را به کار می گیرد؛ چون معتقد است ادبیات ملی معنای خود را از دست داده و عصر ادبیات جهانی فرا رسیده است. با این حال، به نظر می رسد گوته در ابداع این اصطلاح برکنار از فرهنگ و ادبیات شرقی و به ویژه دیوان حافظ نبوده است. در واقع، بحث این است که دیوان غربی شرقی گوته اثری است که از طریق مواجهه گوته با ترجمه آثار شرقی و به ویژه و از همه مهم تر، غزلیات حافظ پدید آمده است. از منظر گوته، ادبیات جهان، نه مجموعه ادبیات های ملی و نه شاهکارهای جهان است؛ بلکه فرایندی پویاست از تعامل میان ملت های جهان، با هدف از میان برداشتن دیوارهای تعصبات ملی که هم زیستی مصالحت آمیز را دچار آسیب کرده است. این مقاله به جایگاه ادبیات جهان از طریق خوانش گوته از گفت وگو با حافظ اشاره می کند.

ادبیات عرفانی شرق با شاعرانی همچون حافظ، مولوی، سعدی و...، پس از ظهور و انتشار مکتب رمانتیسم در غرب، به­شدت مورد توجه رمانتیک­ها قرار گرفت. مشابهت­های فکری گوته، شاعر بزرگ آلمان در قرن نوزدهم با ابن عربی، عارف و فیلسوف نامی اسلامی و ویژگی­های مشترک معشوق در دو دیوان غربی شرقی گوته و ترجمان الأشواق ابن عربی باعث شده­ است برخی آن دو را «برادران روحی» بنامند. هدف این پژوهش تبیین نقش عشق زمینی در تعالی معنوی انسان در غزلیات دو شاعر بزرگ عربی و آلمانی است که به شیوة تحلیل محتوا و با رویکرد تطبیقی مکتب آمریکایی ادبیات تطبیقی، به این مسئله می­پردازد. پژوهش در پی پاسخ به این پرسش­هاست که معشوق در دو دیوان مذکور چه ویژگی­هایی دارد و چگونه این عشق زمینی، زمینه­ساز کمال روحی و معنوی دو شاعر شده است؟ نتایج این تطبیق نشان می­دهد که اگرچه در شرح حال گوته اشاره­ای به آشنایی وی با ابن عربی نشده ­است؛ اما در مسائلی همچون وحدت شهود عاشقانه، عشق متعالی، اتحاد عاشق و معشوق و... مشابهت­هایی با هم دارند و عشق برای دو شاعر، نردبان تعالی روحی بوده ­است. عشق باعث شده است هر کثرتی در نگاه دو شاعر به وحدت بینجامد و معشوق را در جلوه­ها و آثار مختلف برای آن دو نمایان کند.