در دور دست ها، پهلو به پهلوی چین، باریکه سرزمینی است، بسیار مرتفع، با کوه های آسمان بوس و به هم فشرده، با معبرهای تنگ دشوار گذر، با زمستان های سرد نه ماهه، برخوردگاه چهار تمدن بزرگ آسیا: ایران، هند، چین و آسیای مرکزی که دورترین نقطه است نسبت به همه آنها و پناهگاهی است امن برای رانده شدگان از سراسر این سرزمین ها، نه تنها کسان که حتی باورها و اندیشه های کهن، نه در کنار هم که آمیخته با هم و نمایان در دست نوشته هایشان: دست نوشته های اسماعیلیان بدخشان. نویسنده، در این مقاله می کوشد با جستجوی میدانی به معرفی آنها بپردازد.

امامت نخستین مساله بحث برانگیز و اختلاف آفرین در تاریخ اسلام است که نخستین دسته بندی ها و انشعاب ها را، پس از رحلت پیامبر اکرم (ص)، در میان مسلمانان به وجود آورد. فرقه های اسماعیلیه و زیدیه از مهم ترین فرقه های شیعه، بعد از شیعه اثنی عشری، به شمار می روند که هنوز حیات سیاسی و اجتماعی دارند، اما دیدگاهشان به مساله امامت از سده های نخستین اسلامی شکل گرفته است. یافته های پژوهشی نشان می دهد که این دو فرقه نخست معتقد به امامت و رهبری اهل بیت پیامبر بودند. اما با گذشت زمان، کسانی جز ایشان را امام و رهبر خویش گرفتند. بدین سبب، زمینه های انحراف در بین آنها کم کم آشکار شد. در این مقاله برآنیم با تکیه بر روش تاریخی، بحث امامت را از دیدگاه دو فرقه اسماعیلیه و زیدیه بررسی کنیم.

بهره مندی از سازمان دعوت برای نشر و گسترش آیین، از بارزترین مشخصه های مذهب اسماعیلی است. اسماعیلیان، بدون هیچ گونه تعصبی که منجر به محدودیت شود، به خوبی توانستند از ویژگی های مثبت تمام مذاهب، فرق و فلسفه ها بهره برده و حاصل آن را با شیوۀ تبلیغاتی و تشکیلات بسیار هوشمند و منظم خود باعنوان سازمان دعوت درآمیزند. سؤال بنیادین پژوهش این است که سازمان دعوت اسماعیلیان در قیاس با عوامل دیگر همچون محتوای آموزه های اسماعیلی، در استقرار و استمرار آیین اسماعیلی در سرزمین هند چه تأثیری داشته است؟ اهمیت شناخت سازمان دعوت اسماعیلیان در نشر و گسترش مذهب اسماعیلی این است که نتایج شناخت اسماعیلیان از منظر پیروان این فرقه تا حدود زیادی مغفول مانده است؛ ازاین رو در این پژوهش تلاش می شود به شیوۀ توصیفی-تحلیلی، نقش سازمان دعوت اسماعیلیان و نظام فکری آنان در نشر و گسترش مذهب اسماعیلی در شبه قارۀ هند مورد بررسی قرار گیرد. به نظر می رسد که به رغم تفاوت در فرائض و اعتقادات دینی میان فرقه های مختلف اسماعیلیان هند، آنان از مؤلفه هایی چون نقش محوری امام در نظام فلسفی و پیوستگی میان تاریخ و فراتاریخ برخوردار هستند و این اندیشه در شیوه های تبلیغی و سازمان دعوت نقش اساسی داشته است.

مهمترین میراث روایی و فقهی اسماعیلیان، کتاب دعائم الاسلام نوشتۀ ابوحنیفه قاضی نعمان مغربی (د 363ق) است . وی داعی بزرگ اسماعیلیه و قاضی القضاة حکومت اسماعیلی فاطمیون بود. این کتاب حاوی حجم گسترده­ای از روایات اهل بیت علیهم السلام در موضوعات متنوع فقهی است. بیش از چهارده درصد از روایات دعائم الاسلام، نسبت به حدیث امامیه متفرد بوده و در هیچ یک از منابع روایی موجود امامیه اثری از آنها دیده نمی­شود. ارسال روایات و غیرامامی بودن مؤلف کتاب، از مهمترین عوامل بی­توجهی به این میراث بازمانده از قرن چهارم به شمار می­آید. جستار حاضر، با چشم­پوشی از نقد سندی، قضاوت پیرامون میراث حدیثی شیعیان اسماعیلی را با سنجۀ نقد محتوایی و تعیین میزان تناسب آن با حدیث امامیه بررسی می کند. برای این منظور، ضمن جستجوی علل و زمینۀ تفرّد روایات دعائم الاسلام، به واکاوی تأثیر متفردات حدیثی آن در معارف امامیه پرداخته است. بر اساس نوشتار حاضر، متفردات حدیثی دعائم الاسلام، همسو با معارف حدیثی امامیه بوده و مهمترین عامل تفرد آنها اهتمام ویژۀ مؤلف به گردآوری روایات "باب قضا" است. از مهمترین کارکردهای این روایات در فقه امامیه می­توان به ارائۀ مستند روایی برای فتاوی مشهور، کمک به کامل شدن فهم برخی روایات و بیان برخی فروعات جدید فقهی اشاره نمود.

تحقیقات جدید در حوزه ی تاریخ و منابعِ تاریخِ اسماعیلیان به ویژه پس از نخستین دهه های قرن بیستم میلادی که با کشف و شناسایی گسترده ی آثار مؤلفان اسماعیلی مذهب همراه بود، سیر صعودی داشته است که تا به امروز نیز ادامه دارد. کشف و شناسایی مجموعه های پرشمارِ منابع اسماعیلی، محققان این حوزه را با طیف وسیعی از نسخِ خطیِ بکر مواجه کرد که نیازمند تصحیح، تحقیق و ترجمه بودند. مرحله ی دیگری از این تحول، بازخوانی تاریخ اسماعیلیان و جوانب مختلفِ سیاسی، اجتماعی، اقتصادی، مذهبی، فقهی و کلامی این فرقه بود که تا پیش از آن بر اساس روایتی نسبتاً یک جانبه از منابعِ اهل سنت به نگارش درآمده بود و اینک با مراجعه ی هم زمان به منابع پرشمار اسماعیلی در معرض نقد و بازنگری قرار می گرفتند. در این میان، تاریخ نگاری اسماعیلیان موضوعِ کمتر پژوهش مستقلی بوده است. تحقیقات جدید در حوزه ی تاریخ نگاری اسماعیلیان از دو جهت حائز اهمیت است: جهتِ نخست، شناسایی، تصحیح و معرفی منابع تاریخ نگارانه ی اسماعیلی و جهت دوم، استفاده از این منابع در بازخوانی تاریخ اسماعیلیان است. در جهت نخست، محققان این حوزه، کارهای پژوهشی درخوری را انجام داده اند، اما در حوزه ی بازخوانی تاریخ اسماعیلیان بر اساس منابع مکشوف، اقدام خاصی صورت نگرفته است. در این مقاله با انتخاب روشی تاریخی تحلیلی درصدد پاسخ گویی به این پرسش اساسی هستیم که تا چه اندازه بی توجهی به منابع تاریخ نگارانه ی اسماعیلی در ارائه ی تصویری نادرست از تاریخ سیاسی-مذهبی این فرقه مؤثر بوده است.

اندیشمندان امامی مانند کندی، فارابی، صدوق، مفید، علم الهدی، طوسی، طبرسی و. . . ابداع را یکی از صفات فعلیۀ خداوند می دانند و در تعریف آن با یکدیگر اختلاف دارند. دانشمندان اسماعیلی نیز مانند ابوحاتم رازی، سجستانی، اخوان الصفا، کرمانی و ناصرخسرو دربارۀ ابداع با یکدیگر و در برخی موارد با الهیات امامیه ناسازگاری می کنند. هر دو الهیات، ابداع را صفت فعل خداوند می شناسند و در تعریف حداقلی و حداکثری ابداع با یکدیگر اختلاف دارند. برخی بیشترین شرایط را لحاظ می کنند و شماری به کمترین شرایط بسنده می کنند و هر دو گروه به اشتباه ابداع را «ایجاد من لا شی» تعریف می کنند و افزون بر این، در مبدَع نخست نیز با یکدیگر ناسازگارند. هدف این پژوهش، بررسی و سنجش نظریات اندیشمندان اسماعیلی و امامی و بیان همانندی ها و تفاوت ها است و نوع پژوهش، کتابخانه ای و روش پژوهش، تحلیل و توصیف است.

روایت «اعرفوا الله بالله» از جمله روایات مشکل و کانون توجه دانشوران، به ویژه فلاسفه، عرفا و محدثان به شمار می رود. پذیرش مراد ظاهری این حدیث، مستلزم دور و تسلسل خواهد بود و نیز تصحیف های رخ داده در اسناد، پیچیدگی سندی را، بر ابهام محتوایی، افزوده است. از این رو، روایت مذکور در زمرۀ احادیث مشکل جای دارد. این پژوهش برخلاف پژوهش های هم عرض، از نگاه دانش های حدیثی سعی دارد به ارائۀ راه حل بپردازد. محدثان به تمامی، صرفاً با رویکرد پذیرشی، شش معنا از روایت ارائه می دهند، تا از دشواری آن بکاهند. حال آنکه توجه به مفهوم حدیث با نظر در روایات هم خانواده و هم مضمون و عرضۀ متن حدیث به سایر احادیث، خود کلید گشاینده ای در فهم حدیث، و نقد و بررسی دیدگاه های مطرح است. ارائه و ترجیح نظریۀ الهیات سلبی و تنزیهی و شناخت خدا با توجه به نفی صفات، از دستآوردهای پژوهش حاضر با رویکرد شرح الاخبار بالاخبار است.

چکیده فارسی:از جمله روایات منقول از پیامبر … در باره حفظ و نگارش احادیث، حدیث مشهوری است که در میان حدیث شناسان به حدیث «اربعین» معروف گردیده و در رواج تدوین کتب «اربعین» یا «چهل حدیث» تاثیر بسزایی داشته است. نویسنده، با استناد به آیات و روایات و تاریخ و فرهنگ اسلام، به رمزشناسی «اربعین» پرداخته و پس از ذکر گونه های مختلف حدیث اربعین، به تجزیه و تحلیل سندی روایت روی آورده و با استناد به کتاب صحیفه الامام الرضا†، حدیث «من بلغ» و سیره محدثان، صحت آن را به اثبات رسانیده است. بررسی فقه الحدیثی حدیث اربعین، بویژه معانی مختلف «حفظ» و پاسخ به شبهات وارده، بخش پایانی مقاله حاضر است. چکیده عربی:من الروایات المرویة عن رسول اله فیما یتعلق بحفظ الحدیث و کتابته الحدیث المعروف بین المحدثین بحدیث الأربعین، والذی له دور فاعل فی تدوین کتب الأربعین حدیثا.الکاتب حاول الکشف عن رمز الأربعین بالاستناد الی الروایات الشریفة و الثقافة الإسلامیة، وبعد ذکر النماذج المختلفة لحدیث الأربعین تم تحلیلها من الناحیة السندیة، وأثبت من خلال الاستناد الی کتاب «صحیفة الإمام الرضا و حدیث» «من بلغ» مضافا لسیرة المحدثین، صحة الحدیث المذکور.و فی الختام تم دراسة الحدیث من زاویة فقه الحدیث، وخاصة فیما یتعلق بمعانی «حفظ»، و تمت الإجابة علی الشبهات المطروحة فی هذا المجال.

ایالت قومس، پس از رودبار الموت و قهستان، سومین ناحیه ای بود که پایگاه های نزاریان به صورت گسترده در آن ایجاد شد. استراتژی اسماعیلیان برای تسلط بر یک ناحیه، تصرف قلعه های آن ناحیه و پایگاه قرار دادن آن قلعه ها برای تصرف کل ناحیه بود. در راستای این استراتژی، نزاریان، به رهبری حسن صباح، در 489ق با بهره گیری از اختلافات داخلی میان سلجوقیان، توانستند دژ گردکوه و چندین قلعة دیگر را در ایالت قومس به دست آورند و به تدریج قومس را به قلمرو خود منضم کنند. این پژوهش با گردآوری اطلاعات از منابع تاریخی، با روش تحلیلی استنتاجی و نیز تکیه بر نتایج بررسی میدانی باستان شناختی قلعه های اسماعیلیة قومس، به دنبال یافتن پاسخ برای این پرسش است: دلایل اهمیت قومس برای اسماعیلیان و نقش آن در اقتداربخشی به دولت اسماعیلیة نزاری ایران چه بوده است؟ حاصل پژوهش نشان داد که این ایالت از دو جنبه برای نزاریان مهم بوده است: نخست، قرار گرفتن آن در میان دو مرکز استراتژیک آنها یعنی رودبار الموت و قهستان و عملکرد آن به عنوان پل ارتباطی میان این دو ناحیه؛ دو دیگر، گذر شاهراه تجاری و مواصلاتی خراسان از این ناحیه. این ویژگی ها از طرفی سبب یکپارچگی قلمرو اسماعیلیان شد و از طرف دیگر تسلط بر قلعه های این ناحیه، به ویژه گردکوه، تسلط بر شاهراهِ خراسان و شاخه های آن را به دنبال داشت و مجموع این موقعیت ها به وضوح بر قدرت سیاسی و اقتصادی نزاریان افزود.

اعتبارسنجی حدیث در میان عالمان حدیث از جایگاه مهمی برخوردار است. آنان با کاربست معیارهای نقد سند و متن، می کوشند گزاره های حدیثی اصیل را از گزاره های حدیث نما تفکیک کنند. به نظر می رسد تاکنون توجهی به گونه شناسی گزاره های حدیث نما، جز حدیث جعلی، نشده است. در نتیجه کاربست معیارهای نقد حدیث، نتوانسته برخی گزاره های حدیث نمای مشابه با گزاره های حدیثی اصیل را پالایش کند. گزاره های حدیث انگارانه یکی از گونه های حدیث نماست. این نوشتار در صدد بیان مولفه ها و خاستگاه های گزاره های حدیث انگارانه است. نگارنده با استفاده از روش توصیفی تحلیلی به این نتیجه رسید که یکی از گزاره های حدیث نما، گزاره های حدیث انگارانه است. از میان عوامل پدیداری این گزاره ها، می توان به باورهای کلامی، اهمیت موضوع و تطبیق اشتباه اشاره کرد.