متون دینی به ویژه روایات به شکل صریح و غیرصریح شناخت خدا به خدا را توصیه و تأکید می کنند. توصیه «اعرفو الله بالله» ازجمله اینهاست. در دیدگاه ابن عربی شناخت خدا به خدا معرفتی، شهودی است که منحصر و مختص «اهل الله» است. ابن عربی با توجه به رویکرد عرفانی و مبتنی بر وحدت وجود و مظهر بودن عالم، شناخت خدا به خدا را تفسیر و آن را وهب الهی می داند که تنها اهل الله آن را در می یابند. بررسی جایگاه عقل در معرفت الله از دیدگاه وی حائز اهمیت است. وی با همه انتقاداتی که به راه برهان و استدلال که فلاسفه عهده دار آن هستند وارد می آورد عقل را نیز مشمول وهب الهی دانسته که آن هم فقط شامل عقول اهل الله می گردد. اهمیتی که محی الدین به راه عرفان و شهود می دهد شناخت خدا به خدا را منصرف در اهل عرفان دانسته و حتی معرفت شرع و تقلید از خدا را شایسته آنان می داند و بر راه های دیگر می تازد.

علمای علم کلام معمولا بحث پیرامون معرفت خدا را به عنوان «اثبات صانع» آغاز می کنند و با طرح مقدماتی، وجوب معرفت باری را مطرح می نمایند. اهل کلام شناخت و معرفت خدا را امری بدیهی و بی نیازی از اثبات نمی دانند و معتقدند این موضوع نیز همانند دیگر موضوعات مجهول و مشکوکی است که شناخت آن ها از طریق علم حصولی و تصور آن ها صورت می گیرد، ولی از آنجا که تصور خدا امری محال است، می گویند: معرفت خدا یعنی قطع به وجود خدا با تصور وجه او، نه تصور خودش. و این معرفت را معرفت «معرفت بالوجه» می نامند. این در حالی است که قرآن کریم و روایات معصومین علیهم السلام معرفت خدا را امری بدیهی و فطری می داند که نیاز به تذکر و یادآوری انبیا و اولیای الهی دارد.در این مقاله تلاش بر این است که فطری بودن معرفت خدا را با استفاده از آیات و روایات به اثبات رسد و انبیا و اولیای الهی را به عنوان مذکران این نعمت فراموش شده معرفی گردند.

مقاله حاضر در پی پاسخ دادن به این سوال اساسی است که «حد معرفت انسان نسبت به حق تعالی چیست؟». در پاسخ به این سوال اغلب اندیشمندان در اینکه متعلق معرفت حق تعالی ذات حق نیست، اشتراک نظر دارند اما در عین حال شناخت حق تعالی را از طریق شناخت صفات خداوند امکان پذیر دانسته اند و در محدوده شناخت صفات، گروهی راه تشبیه و گروهی راه تنزیه و گروهی بنابر ادعای خود راهی میان تنزیه و تشبیه برگزیده اند. در این مقاله ضمن نقد این طرق و بیان ناکارآمدی هر یک از آن ها در معرفت واقعی حق تعالی، این نکته بررسی می شود که صفات حق تعالی نیز به دلیل عینیت شان با ذات متعلق معرفت قرار نمی گیرد و بنابراین محدوده شناخت حق تعالی افعال اوست نه صفات او؛ به این معنا که معرفت نه به خود ذات یا صفات بلکه به فعلی که مظهر ذات و صفات حق تعالی است، تعلق می گیرد. بنابراین بالاترین معرفت به حق تعالی در معرفت بالاترین و کاملترین فعل او که شدیدترین ظهور حق در او تحقق پذیرفته، یعنی انسان کامل (که در رأس آن امام است) منطوی است. بنابراین شناخت حقیقی خداوند (در محدوده قابلیت انسان) که هدف از خلقت انسان نیز هست تنها در نتیجه سیر تکاملی و مظهریت صفات حق و رسیدن به مقام مخلصین و فعلیت عقل شهودی (و نه تنها عقل استدلالی) امکانپذیر است. آنکه بر اساس اعتقاد به وحدت وجود، به وحدت شهود رسیده است می تواند آینه تمام نمای حق شود و با وجود خویش (و نه تنها با زبان) حق تعالی را توصیف کند و خداوند نیز بر اساس آیه شریفه «سبحان الله عما یصفون الا عبادالله المخلصین» (صافات/160-159) تنها به اینان اجازه توصیف خویشتن را داده است.

برخی از روایات ائمه معصومین از نظر معاریض کلام و عمق آن جزء احادیث صعب مستعصب و دشواریاب است که برای درک حقیقت آن نیاز به فحص و دقت در روایات رسیده از لسان ائمه هدی علیهم السلام است. حدیث معرفت به نورانیت امیرالمؤمنین علیه السلام دارای فرازهایی است که برای دریافت صحیح آن باید با دقت و حوصله به استخراج منظور آن پرداخت. در این مقاله سعی ما بر این است تا از مطلع روایت نورانیت فراز «مَعرِفَتِی بِالنُّورَانِیهِ مَعرِفَهُ اللهِ وَ مَعرِفَهُ اللهِ مَعرِفَتِی بِالنُّورَانِیهِ وَ هُوَ الدِّینُ الخَالِصُ» را مورد بررسی و کاوش قرار دهیم چه اینکه بعضاً برداشت های سوء از این روایت موجب استیحاش افراد ناآشنا به زبان روایات و کلام اهل بیت علیهم السلام می شود و قطعاً با تأمل و دقت در روایات می توان بسیاری از این معاریض را با دلالت روشن گره گشایی نمود. زیرا نحوه صحیح تفسیر و ترجمه این گونه روایات باید مبتنی بر عدم تساوی معرفت خالق و مخلوق، تفاوت معنی و معانی اسماء و مخلوق بودن اسماء الله به نص و تصریح روایات باشد.

دیدگاه مولانا جلال الدین بلخی درباره مساله امکان و چگونگی شناخت خدا به دلیل برخورداری وی از میراث متنوع مشربهای کلامی، فلسفی و عرفانی پیشینیان اهمیت دارد. دو ایستار به ظاهر متخالف در آثار وی قابل رویت است: ناتوانی عقل در شناخت خدا و امکان شناخت خدا برای بشر. تحلیل آرا وی در هر دو ایستار نشان می دهد که عقل استدلال گر بشر از شناخت ذات و صفات خدا عاجز است اما آثار خداوند به ویژه اوامر و نواهی خداوند واسطه ای است که تجربه بشر را از حضور خداوند تسهیل می کند. به همین دلیل وی مواجهه بشر با اوامر و نواهی الهی را مورد تحلیل و مداقه قرار می دهد. چنین مواجهه ای بر گونه خاصی از تجارب دینی رایج در فرهنگ اسلامی مبتنی است. تحلیل مولوی در پرتو مقایسه با دیدگاه تیلیخ در تحلیل گونه های دینداری و واسطه تجارب دینی ابعاد خود را نشان می دهد.

ارزش هر معرفت به موضوع آن بستگی دارد و با توجه به عظمت حضرت حق، معرفت خدا از اهم معارف خواهد بود. نحله های مختلف دینی در این خصوص، روش ها و باورهای مختلفی را برگزیده اند؛ برخی به گمان عظمت بخشیدن به معرفت الله آن را غیرقابل اکتساب و یک افاضه الاهی می پندارند. اینان دخالت نظر و تلاش عقل برای این معرفت را امری غیرممکن و بیهوده می شمارند؛ اما گروه دیگر، کسب معرفت الاهی را از اهم وظایف و تکالیف انسانی و اولین واجب می دانند. در این مقاله سعی شده تا با دلایل عقلی و نقلی، اکتسابی بودن معرفت الله و لزوم آن اثبات شود و نظریه تنها افاضی بودن معرفت نیز نقد گردد.

چکیده فارسی:چیستی علم به خدا از دغدغه های بسیار مهم دینداران و متفکران دینی در الهیات مسیحی و اسلامی بوده است. ازجمله شخصیت های مهم در دو سنت شرق و غرب که به این امر اهتمام ورزیده اند، مولوی و کی یرکگور می باشند که به نوعی در اضلاع معرفتی شان درباره خدا مشابهت هایی یافت می شود. در این مقاله، چیستی علم به خدا از منظر این دو بررسی و تطبیق می شود.ازجمله نتایج پژوهش آن است که مولوی و کی یرکگور اگرچه بر نفی رویکرد تفکر آفاقی (عقل جزئی) در معرفت خدا اتفاق نظر دارند، در مولفه های مفهومی خداوند، امکان علم به او و نیز ماهیت ادله در نفی رویکرد آفاقی، تفاوت های اساسی دارند.   چکیده عربی:ان حقیقة معرفة الله من القضایا المهمة التی شغلت أذهان المتدینین والمفکرین الدینیین فی الإلهیات المسیحیة والإسلامیة. و من الشخصیات المهمة التی اهتمت بهذا الموضوع فی الشرق والغرب المولوی، وکایرکیکارد اللذان توجد اوجه شبه نوعا ما فی اضلاع رؤیتهم المعرفیة حول الله. هذه المقالة تجری بحثا و مقارنة حقیقة علم الله عند هذین الشخصین.و من النتائج التی توصل إلیها هذا البحث هی ان المولوی وکایرکیکارد تتفق وجهة نظریهما علی نفی نزعة التفکیر الآفاقی (العقل الجزئی) فی معرفة الله، غیر ان وجهتی النظر هاتین توجد بینهما اختلافات أساسیة فی المکونات المفهومیة لله، و امکان معرفته، و کذلک فی طبیعة الأدلة فی نفی الاتجاه الآفاقی.

تامل ژرف در روایت معرفت نفس و بررسی روایاتی که به گونه ای راه شناخت نفس را پیش روی سالک می گذارند، این نکته را ضروری می سازد که چنین طریقی برای معرفت پروردگار از دیگر براهینی که در روایات ذکر شده است و یا فیلسوفان و متکلمان بدان پرداخته اند، متمایز است.نزدیکی و در دسترس بودن، یکی بودن راه و راهرو و از همه مهم تر حضوری و شهودی بودن این طریقِ خداشناسی، سالک را از مقام علم به عین می رساند و برخلاف برخی راه های دیگر که سالک را با مفاهیم و تصورات مشوب می سازند، او را به لقا، دریافت و حاضر شدن در محضر حق نایل می سازد. از سوی دیگر، این طریق، انسان را به تلاش و تزکیه فرا می خواند تا بتواند از رهگذر خودشناسی که با تزکیه نفس همراه است، راه معبود را طی کند.در این راستا، بررسی روایات معرفت نفس، تقریرها و تبیین های دانشمندان مسلمان و رویکردهای متفاوت آنها می تواند ما را در دستیابی به نظریه مذکور مدد رساند که به تفصیل اشاره خواهد شد.

معرفت نفس به ویژه ارتباط آن با خداشناسی همواره از موضوعات اصلی مورد توجه فیلسوفان و عرفای اسلامی بوده است. به طوری که، کمتر فیلسوف و عارفی یافت می شود که از معرفت نفس و رابطه آن با خدا شناسی سخن نگفته باشد. از این میان، مقاله حاضر در پی آن است که نظر گاه ابن عربی و ملاصدرا را درباره ارتباط خود شناسی و خدا شناسی در قالب تقریرهایی از جمله: صورت، انسان کامل، نقص، وجود رابط، احدیت و ظهور و امتناع ارایه دهد. افزون بر آن، به مراحل ارتباط معرفتی نفس و حق و نوع شناخت در خودشناسی و خدا شناسی اشاره می شود.