مثنوی یکی از بزرگ ترین آثار عرفانی و اندیشگانی و ادبی به زبان فارسی است که در جهان شرق و غرب، آوازه یافته است. بسیاری از دانشمندان و شاعران و فیلسوفان جهان به مطالعه و خواندن مکرر آن میل پیدا کردند و برخی بر آن شرح و نقد و تقریظ نوشتند. در ایران نیز از قدیم الایام خصوصا درویشان و عارفان و شارحان زبان عرفانی، با مثنوی انس و الفت داشتند و شروحی بر آن نوشته اند. بنابراین، برخی از نویسندگان در مقالات و کتاب شناسی هایشان به معرفی آثاری پرداخته اند که یا به شرح مثنوی پرداخته شده، یا در باره مطالبی از آن کتاب سخن رفته است؛ اما تاکنون کسی به گونه ای مستقل و منفرد به این موضوع نپرداخته که خود مولانا در کتاب مثنوی چه نگاه و نظری به این کتاب شریف داشته است. بنابراین، در این مقاله، ما به طور ویژه و بیش تر به صورتی اماری و تشریحی به این موضوع پرداخته ایم تا مشخص گردد که مثنوی از دریچه مثنوی و از نظر خداوندگارش چه جایگاهی دارد. در مجموع شش دفتر مثنوی مولانا به طور مستقیم و غیرمستقیم از مثنوی یاد کرده است. جز متن اشعار، این یادکرد و تشریح در دیباچه های شش گانه دفترها نیز به طور چشمگیری آمده است که در این مقاله به شرح و بسط آن پرداخته شده است.

«عمل»، در کنار اعتقاد قلبی و اقرار زبانی، یکی از سه پایه دین ورزی را تشکیل می دهد و در واقع بدون آن همه سلوک دینی و معنوی انسان مختل می شود. مولانا ازجمله عارفانی اندیش مند است که در سرتاسر کتاب ارجمند خود، مثنوی معنوی، توجهی فراوان به مساله «عمل» کرده است. سخنان او در این باره آن قدر گسترده و ژرف است که طرح همه آن ها در حوصله یک مقاله مختصر نمی گنجد و از آن جا که بخشی عظیم از سخنان مولانا در این مورد، به پاداش عمل اختصاص دارد و او از زوایای مختلف این مساله را بررسی کرده است، در مقاله حاضر مساله «رابطه عمل و پاداش ان» را در مرکز توجه خود قرار داده و کوشیده ایم سخنان او در این زمینه را گرداوری، دسته بندی و تحلیل کنیم. بطور کلی می توان گفت که مولانا در مورد رابطه عمل و پاداش آن، مسایل زیر را مطرح کرده است: فناناپذیری اعمال، بی پاسخ نماندن اعمال، یگانگی پاداش و عمل، پیوند رنج ها و قبض های روحی با کارهای ناپسند، تجسم اعمال، حبط اعمال، کافی نبودن عمل برای دستیابی به حقیقت (ترک عمل)، گسترش مهارناپذیر آثار عمل و بالآخره عمل بلاعوض. پیش گفتار مقاله هم به بحثی آسیب شناسنانه در مورد نگاه جامعه ایرانی به مساله عمل و پاداش اختصاص یافته و سه اسیب اساسی در این زمینه را معرفی کرده است: جداسازی عمل از پاداش آن، اعتقاد به ملازمت ایمان و بدبختی در دنیا و بالآخره بی توجهی به فرهنگ کسب و کار.

علی رغم نگاه ارزشمند و والای مولانا به زنان، چه در زندگی خانوادگی خود (در قبال همسر، دختر، عروس) و چه در جامعه، و به رغم بسیاری از اشعار نغز و پرنکته او پیرامون زنان (در قالب همسر، معشوق، مادر)، گاه در مثنوی، شاهد حکایت ها و اشعاری هستیم که نه با دید مولانا در زندگی خانوادگی اش تناسب چندانی دارد و نه با دیگر اشعار او. با توجه به اینکه قرآن و حدیث دو منشا عمده اشعار مولانا محسوب می شود، به نظر می رسد اشعار مورد نظر بیش از آنکه متاثر از و یا متناسب با آیات قرآنی باشد، همسو با احادیث و روایات است که بتدریج در عرف زمانه، خود را مستتر کرده است.

در ادبیات فارسی کم تر متنی را می توان یافت که همچون مثنوی نسبت به موضوع ارتباط و مسائل آن این همه حساس باشد. در واقع بخش هایی از مثنوعی نقش فرا ارتباطی دارد. عوامل تشکیل دهنده هر کنش ارتباط زبانی عبارت اند از: فرستنده، پیام، گیرنده، زمینه، تماس و رمز. هر کدام از این عناصر شش گانه کارکرد متفاوتی دارد که به ترتیب از این قرارند: عاطفی، ادبی، انگیزشی، ارجاعی، همدلانه، و فرازبانی، در هر کنش ارتباط زبانی یکی از این کارکردها بر بقیه برتری و چیرگی دارد. در مثنوی مولوی، که متنی از نوع ادبیات تعلیمی است، بیش از همه کارکرد ارجاعی و انگیزشی برجستگی دارد. از آن جا که مثنوی متنی روایی است، جز الگوی ارتباطی "مؤلف - متن - خواننده"، دو الگوی ارتباطی دیگر نیز در درون متن وجود دارد. یکی موقعیت ارتباط روایی میان راوی و مخاطب روایت، و دیگری میان شخصیت های داستانی که با هم گفت و گو و مراوده دارند.

عنوان مقاله حاضر «مثنوی مولوی و نجوم» است. وقتی که وضعیت علوم را در قرن هفتم و هشتم هجری مطالعه می کنیم، متوجه پیش رفت و توسعه علوم عقلی و نجوم در کنار علوم نقلی می شویم و در می یابیم که از بین ستارگان عرصه ادب فارسی، مولوی شاعر آفاق و انفس است. در این پژوهش نیز مجالی فراهم آمده است تا با طریق استفاده مولانا از دانش نجوم، ابزار نجومی، پدیده های جوی، پیوستگی با اختران، سعد و نحس، افلاک، ستارگان و برج های دوازده گانه مثنوی و کاربرد آن ها در شعر او بیش تر آشنا شویم.

دیدگاه جلال الدین مولوی، شاعر عارف قرن هفتم به مقوله های مذهبی را می توان به دو گونه متفاوت تقسیم کرد. در یک گونه مولوی با هنرمندی و با استفاده از تمثیلات و تشبیهات محسوس به شرح و تبیین پیام حدیث می پردازد. در این حالت آن چه می گوید با روح کلی مذهب مطابق است و ما آن را «تبیینات هنری، مولوی نامیده ایم. اما در گونه دیگر، او با تمسک به حدیث، به شرح و بیان اصول اعتقادات صوفیه و ویژگی های طریقت مورد پسند خویش می پردازد. که در این صورت، حدیث در کارگاه خیال و عاطفه هنرمند او تغییر شکل پیدا کرده. به طوری که دیگر پیام آن حدیث، با روح کلی مذهب نمی خواند، بلکه به رنگ ذهنیت گوینده مثنوی در آمده است. و ما این گونه را «برخورد هنری» مولوی نامیده ایم؛ امری که اساسا جوهره و حقیقت تصوف است، و رای همه ظواهر اقوال بزرگان آن.

تعریف لغوی و اصطلاحی خیال با مراجعه به فرهنگ های ادبی، فلسفی و عرفانی و بیان اینکه خیال خزانه دار حس مشترک و حس مشترک نظم بخش همه حواس است و آنچه از صور و معانی در آن رسم شود، خیال آنرا حفظ می کند آشکار می گردد؛ خیال، طیفی گسترده دارد، ظریف، ژرف، دورگرد، آسمان سیر و عنصر اصلی شعر است. عرفا، آنرا هیولای (صورت) همه عوالم و جوهر و اصل وجود ذاتی می دانند که کمال ظهور معبود در آن است. جهان خیال با وجود اینکه غیر از عالم عقل شناخته می شود ولی هم عقل و هم خیال از لایه های ذات و حقیقت آدمی بوده و همه آنچه از این لایه ها ظاهر می شود در آسمان گسترده و فراگیر جان انسان آرمیده است. عرفا نیز از خیال به عنوان یکی از مهمترین قوای بشری بحث نموده و به شرح و تفصیل آن پرداخته اند. مولوی نیز همچون دیگر عرفا از خیال در آثار خود بحث نموده که در این مقال به خیال در مثنوی او پرداخته ایم. از نظر فلاسفه اسلامی نیز چون ابن سینا، فارابی، سهرودی خیال دارای معانی متعددی است که هر یک به تبیین و شرح دیدگاه خود در آثار خویش دست زده اند و همچنین است از نظر فلاسفه غربی چون دکارت و افلاطون اما با تفاوت بسیار.امام محمد غزالی، سهروردی، مولوی، ابن عربی، حافظ و ملاصدرا در توسع میدان خیال و اهمیت آن در جهان هستی اتفاق نظر دارند.

برای خواننده مثنوی در بادی امر دریافت موضوع «عقل » مبهم و دشوار جلوه می کند؛ آیا «عقل» در این کتاب دریاگونه مطابق اندیشه کدام یک از نحله ها تعریف شده است؟ آیا همان است که متکلمان فلاسفه، علمای اخلاق، صوفیه - که «عقل» نزد هر یک از آنان تعریف جداگانه ای دارد - از آن سخن گفته اند؟ یا تعریف دیگری دارد؟ انواع «عقل» در مثنوی کدام است و «عقل» دارای چه ویژگیهایی است؟ تناقضات مولانا درباره عقل که گاهی آن را ستوده و محمود دانسته و گاهی نکوهیده و مذمومش خوانده، چگونه قابل جمع است، این مقاله سعی دارد در حد مقدور و میسور به این پرسشها پاسخ دهد و انواع «عقل» را در این کتاب دریاوش بکاود و بگزارد.