هدف از طرح تکامل برزخی نفس، امکان و کیفیت تکامل نفس در عالم برزخ است. در ضمن بحث، به نظریه حرکت، قوه و فعل و نظریه تجدد امثال که به ترتیب مربوط به فلاسفه و عرفاست، اشاره می شود. سوال های زیادی در رابطه با تکامل نفس بعد از مرگ مطرح است که در این مقاله به دو سوال پاسخ داده می شود: سوال اول، آیا تکامل در عالم برزخ ممکن است، یا در عالم بعد از مرگ تکامل امکان ندارد و سوال دوم، آیا با فرض قبول تکامل برزخی نفس، کیفیت آن با تکامل دنیوی فرق دارد یا اینکه یکسان است؟در نهایت، بحث به این نتیجه منتهی می گردد که تکامل نفس بعد از مرگ از دیدگاه نقلی، عقلی و شهودی، نه تنها ممکن بلکه امری مسلم و قطعی است.

پرسش اصلی این مقاله آن است که ابوالحسن عامری به کمال چگونه می نگریسته است؟  روش ما در این تحقیق، براساس تحلیل و ارزیابی داده‏هایی است که به صورت گزارش از متن آثار عامری احصا کرده‏ایم. اهم یافته‏های این پژوهش عبارتند از: عامری کمال را هم در مورد خدا، هم همه ممکنات و هم درمورد انسان به کارمی‏برد. درواقع کمال به معنای عام در این مقاله مورد نظر است. البته این فیلسوف  اگرچه تعریفی حقیقی از کمال ارائه نداده، کمال را به عنوان یک صفت عینی وحقیقی به کاربرده است. او در یک تقسیم، کمال را به طبیعی که اراده موجودات در آن دخیل نیست و اکتسابی که اراده موجودات در آن دخیل است تقسیم نموده. از جهت دیگر می توان کمال را به دو قسم مطلق که از هر نقصی مبراست و اختصاص به حق‏تعالی دارد و نسبی که در مقایسه با گذشته موجود یا با سایر موجودات ارزیابی می‏شود، تقسیم کرد. در تقسیمی دیگر کمال را به کمال نفس وکمال بدن تقسیم می کند؛ یعنی این کمال گاهی ناظر به نفس و زمانی دیگر ناظر به بدن است. البته تقسیم بندی دیگری نیز می توان از نظام فلسفی او استنباط کرد، گرچه عامری دست به آن نزده است. این تقسیم کمال عقلی وکمال اخلاقی است. کمال عقلی ناظر به قوه نظری دراّکه نفس و کمال اخلاقی ناظر به قوه عملی نفس است. همچنین عامری بر این باور است که کمال، امری تشکیکی است و مصادیقی برای آن ذکر کرده است.

از دیدگاه اسلام، محور همة ارزش ها، ایمان به خداست. در روایات، مباحث مختلفی دربارة ایمان مطرح شده است که برخی از آنها ذیل عنوان «حقیقت ایمان» بیان شد. موضوع دیگری که در روایات دربارة ایمان مطرح است، «کمال ایمان» است. البته همان گونه که اشاره شد، معصومان(ع) در روایات درصدد بحث های منطقی و کلاسیک نبوده اند، بلکه به مقتضای حال مخاطب و نیاز او، مطلبی را بیان فرموده اند. بنابراین تفاوت هایی که بعضاً در آنها مشاهده می شود، نباید منشأ تحیر و توهم اختلاف بین روایات گردد. این تفاوت ها، درحقیقت آموزه هایی است که یک معلم برای شاگرد خود یا یک مربی برای متربی اش بیان می کند تا نکاتی را برای بهره گیری در زندگی به او تذکر دهد. برخی مؤلفه های کمال ایمان عبارتند از: عدم تجاوز از حق، فهم صحیح دین، غلبه دین بر شهوت و واگذاری امور به خدا. این مقال به تفصیل به بیان مؤلفه های کمال ایمان و شرح و تفسیر آن می پردازد.

چکیده فارسی:براساس تنوع کارکردهای قوای نفس ناطقه (قوه نظری و عملی) نزد طوسی، استکمال علمی و عملی نیز متفاوت می شود. کمال علمی از سنخ معرفت و حقایق تکوینی (بینش ها) و کمال اخلاقی از جنس معارف جزئی و آثار عملی است. نظریه اخلاقی طوسی در واقع فراتر از سلامت نفس است و به آرمان های بالادستی، یعنی کمال نفس اشاره می کند. کمال به عنوان آرمان اخلاق دارای مراتب است که می توان آنها را با هرم طولی کمال ترسیم کرد. مراحل استکمال نزد طوسی، در آثار فلسفی به قوای عرضی نفس اشاره دارد و در آثار عرفانی نیز ناظر به سلوک نفس و سپهرهای وجودی طولی آن است. فرآیند استکمال در دو بعد علمی و اخلاقی است و طوسی برای استکمال آن برنامه عملی ارائه داده و تنها به نظریه پردازی نپرداخته است. چکیده عربی:القضیة التی یعالجها هذا البحث هی تحلیل التکامل العلمی والأخلاقی من منظار الخواجه نصیر الدین الطوسی. ولأجل هذه الغایة بدأنا بتحلیل مفهوم الکمال والتکامل. ومن الامور الاخری التی یتناولها هذا البحث أیضا هی جوانب تکامل الانسان علمیا وأخلاقیا، وبیان مراتب کماله والمنهج العملی وعملیة التکامل کما یراها الطوسی. إن جوانب الکمال فی تناظر مع قوی النفس الناطقة (القوة النظریة والقوة العملیة) ویختلف رای الطوسی حول تاثیر هذه القوی فی مؤلفاته المختلفة. واستنادا إلی مبدأ تنوع تاثیرات قوی النفس عند الطوسی، فان التکامل العلمی والعملی یختلف تبعا لذلک أیضا. الکمال العلمی من نمط المعرفة والحقائق التکوینیة (الرؤی)، والکمال الأخلاقی من نمط المعارف الجزئیة والآثار العملیة. ان النظریة الأخلاقیة التی یقول بها الطوسی تشمل فی الواقع ما هو أبعد من سلامة النفس وتمتد إلی تطلعات أسمی وهی کمال اللنفس. الکمال بصفته غایة للأخلاق، له درجات ومراتب وکل واحدة منها یمکن ابرازه مع الهرم الطولی للکمال. مراحل التکامل عند الطوسی تشیر فی کتبه الفلسفیة الی القوی العرضیة للنفس، بینما ترکز فی کتبه العرفانیة علی سلوک النفس ومظاهرها الوجودیة الطولیة. تسیر عملیة التکامل علی صعیدین، علمی وأخلاقی. وقد طرح الطوسی منهجا عملیا للتکامل، ولم یکتف بتقدیم رؤاه النظریة فقط.

لطفا برای مشاهده چکیده فارسی و عربی به متن کامل (pdf) مراجعه فرمایید.

رهنمودهای تربیتی قرآن، برای تجلی کمال انسانی و ذکر ویژگی های انسان کامل، بخش وسیعی از این کتاب آسمانی را در برگرفته است. تفکر در محتوای این گونه آیات، یگانه راه شناخت ابعاد همه جانبه شخصیت آرمانی و کامل از نظر اسلام است. زیرا قرآن کتاب هدایت انسان هاست و هرچیزی در این باره، اصول آن در قرآن موجود است. ازآن جا که درادبیات قرآنی، تکامل و رستگاری هدف و خاستگاه هر انسان آزاده ای است، از این رو، آموزه های تربیتی قرآن، می تواند فراروی عمل و اندیشه همه آزادگان جهان در جهت نهادینه کردن اصل کمال و تعالی انسانی باشد.این نوشتار در صدد است که بعد از بیان چیستی و تعریف کمال انسان، به مبانی کمال و ظرفیت های وجودی انسان برای رسیدن به این مقام بپردازد و سپس راهکارهای دست یابی به کمال و نیز موانع آن را بر اساس متون دینی، معرفی کند.

چیستی و حقیقت انسان و شناخت انسان آرمانی و کمال وی از مسائلی است که همواره ذهن بشر را به خود معطوف داشته است. مکاتب مختلف در تعریف انسان و تبیین مفهوم انسانیت، اختلاف نظر دارند و هرگروه با توجه به نوع نگرش خاص خود برداشت و تحلیل ویژه ای از آدمی دارند.مقاله حاضر به تبیین انسان آرمانی و چگونگی کمال وی در عرفان شرقی و هندویی و مقایسه آن با انسان شناسی عرفان اسلامی در متون عرفانی و اسلامی به روش کتابخانه ای و توصیف و تحلیل داده های مطالعاتی می پردازد. منظومه عرفانی- هندویی «بهگودگیتا» یا سرود ایزدی از زیباترین آثار معنوی هندوان به زبان سانسکریت است. چگونگی آفرینش انسان، ارتباط او با خداوند، مراتب انسان، انسان کامل و راه های نیل به کمال، رابطه جان و تن و اصل تناسخ در منظومه هنددویی بهگودگیتا از موضوعات مورد بحث و قابل تطبیق با اندیشه عارفان مسلمان در آثار منظوم و منثور است. شایان ذکر است که در مواردی نیز تعالیم و عناصر مغایر با بینش عارفان مسلمان در گیتا به چشم می خورد.

هدف از تدوین این مقاله، تبیین عوامل زمینه ساز در جهت کمال و تربیت انسان می باشد. تبیین عوامل مورد نظر بر اساس دیدگاه های مطرح شده در نهج البلاغه می باشد. این مقاله که از نوع پژوهش های بنیادی است، با روش تحقیق کیفی مبتنی بر تحلیل محتوایی و با استفاده از منابع کتابخانه ای صورت گرفته و با مطالعه گزاره های انشایی در نهج البلاغه، شش عامل اساسی در تربیت را که هموار کننده مسیر کمال آدمی است استخراج و پیرامون آن به بحث و بررسی پرداخته است. این عوامل عبارتند از: 1) عامل معرفت شناختی به واجب تعالی. 2) یقین، و محقق نمودن آن در نفس. 3) خرد و خردورزی. 4) علم و نقش آن در تربیت و کمال انسان. 5) خودشناسی. 6) تمسک متربی به مربی کامل (انسان کامل).

پرسش اصلی این مقاله این است که احکام دین (شریعت) چه سهمی در سیر و سلوک عارف دارد و در این طریق، التزام به احکام دین تا چه حد لازم و ضروری است؟ طرح این موضوع، از مساله پایبندی عرفا به شریعت رفع ابهام می کند؛ به همین منظور ابتدا معنای واقعی شریعت را می کاویم و سپس نقش آن را در سیر و سلوک عارف، از ابتدا تا انتها، بررسی می کنیم. بدین ترتیب در می یابیم که اگر شریعت را به معنای واقعی کلمه درنظر بگیریم ملتزم ترین افراد نسبت به آن عرفای واقعی هستند که از ابتدای سیر و سلوک خود تا آخرین مراتب سفر، پایبند به شریعت هستند و در حقیقت عرفان واقعی و سلوک حقیقی، چیزی جز پایبندی به شریعت و متابعت کامل از آن نیست و آنان که جز این گفته اند یا ناآگاهانه در این باب سخنی طرح کرده و یا آگاهانه و مغرضانه به قصد خدشه دار کردن عرفان به بیان آن پرداخته اند.