«سیلان ذهن» یکی از روش های نو روایت داستان است که بطور ویژه در سده اخیر مورد توجه و اقبال داستان نویسان واقع شده است. این روش در حال حاضر، یکی از مهمترین روشهای روایت داستانها و رمانهای روانشناختی است اما برخلاف تصوری که ممکن است در برخی خوانندگان مقاله ایجاد شود این روش با روشهای «نجوای درون» و «تحلیل روانی» متفاوت است. در واقع نخستین شکل داستانهای روانشناختی یا سرآغاز ظهور چنین داستانهایی در قالب «نجوای درون» بوده که این البته بتدریج گسترش یافته و در داستان و رمان مدرن به صورت روش مورد بحث ما در آمده است. در این مقاله تلاش می شود تا ضمن تعریف دقیق این تکنیک، روشها و ویژگیهای مختلف آن و نیز پایه ها و اصول روانشناختی آن به علاقه مندان تقدیم شود.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

داستانهای جریان سیال ذهن به دلیل رویکرد ویژه به مفهوم زمان، گاه داستان زمان نامیده شده اند. در این گونه داستانها گذشته و آینده از زمان حذف می شود تا کشف و شهودی محض از لحظه حال به دست آید. در چنین حالتی ترتیب و توالی پیوسته زمان جای خود را به تراکم درهم تنیده خاطراتی می دهد که در ذهن شخصیتهای داستان نه بر اساس تقدم و تاخر زمانی که بر اساس میزان عمق تجربه نظام یافته اند و گذشته، حال و آینده کاملا در هم آمیخته اند. نویسندگان جریان سیال ذهن برای انعکاس دقیق ذهن انسان و چگونگی تطابق آن با زمان به انواع شگردها روی آورده اند. بازگشت ناگهانی به گذشته، تغییر مداوم روایت بین حال و گذشته و آینده، روایت مدتی طولانی از گذشته از دریچه لحظاتی محدود از حال، جا به جایی مداوم کانون روایت داستان میان لایه های مختلف ذهن شخصیت و در نتیجه بین زمان بیرونی و زمان درونی یا زمان ساعت و زمان ذهن، بهره گیری از تداعی های مکرر که گذشته و حال را در هم می آمیزند، کاربرد نامتعارف زمانهای افعال و... همگی شیوه هایی هستند که به کار گرفته می شوند تا تلقی های متفاوت اذهان مختلف از مفهوم زمان را بنمایانند. در این مقاله، پس از بررسی مهمترین داستانهای جریان سیال ذهن غربی از نظر چگونگی به کارگیری عنصر زمان، سعی شده است رویکرد ویژه نویسندگان مختلف در این عرصه مورد بررسی قرار گیرد و با یکدیگر مقایسه شود. در پایان تعدادی از رمانهای فارسی نیز از این دیدگاه بررسی شده است.

داستانی با روان راوی و نویسنده، پژوهش هایی انجام شده است. جریان سیال ذهن  STREAM of CONSCIOUSNESSشیوه ای از نگارش داستان است که در آن محتوای ذهن، هر آنچه هست، نگاشته می گردد. در این طرز نگارش، نظم، که پیامد خودآگاهی است، راهی ندارد. کار نویسنده به واژه در آوردن رخدادهای ذهنی است.بیژن نجدی نویسنده ای است که به یاری تصویرسازی واژگانی توانسته است، آشوبهای ذهنی انسان درمانده را به نمایش بگذارد. شخصیتهای داستانی او وازدگانی هستند که هر کدام به گونه ای و دلیلی به «تنهایی» رسیده اند. این تنهایان در ذهن خویش، هنگامه ها دارند که از طریق بازسازی رخدادها در جریان سیال ذهن، می توان آنها را دریافت. به بهانه داستان، بیژن نجدی به حس گمشده خویش دست می یابند و «من»ی دیگر از خود را نشان می دهند.از آن جا که داستان جریان سیال ذهن – هر چه هست در ذهن شخصیت داستان است – پس ما نیاز داریم ریزه های ذهن شخصیت را دریابیم. در نتیجه این گزارش در دو بخش به هم پیوسته سازمان یافته است. در بخش نخست به بررسی راویان داستانهای نجدی و پارانویای آنها، نقش زمان در سیالیت ذهن و تداعیها، پرداخته می گردد و در بخش دوم، نمادهای ادبی/روانشناسی در داستان A+B مورد کنکاش قرار می گیرد.این گزارش می کوشد، جریان سیال ذهن را در داستانهای کوتاه بیژن نجدی بکاود و به این بهانه، روان و درون راوی شخصیت داستان را از ژرفا به رو آورد روش پژوهش، بر گرفته از بررسی کتابخانه ای و فیش برداری است.

با توجه به اینکه ارتباط خاطرات در لایه های پیش گفتاری ذهن با تداعی برقرار می شود، یکی از شیوه هایی که در نمایش ذهنیات شخصیتها مورد استفاده نویسندگان قرار می گیرد، استفاده از تداعی است تا به وسیله آن بتوانند بین جهان عینی و جهان ذهنی شخصیتها ارتباط برقرار، و سیلان مداوم ذهن از خاطره و ذهنیتی به خاطره و ذهنیتی دیگر و از تصویری به تصویر دیگر را ترسیم و توجیه کنند. مساله اساسی این مقاله بررسی تداعی و ویژگیهای آن در لایه های پیش گفتاری ذهن و کیفیت آن در داستانهای جریان سیال ذهن و تطابق آن با ساز و کارهای ذهن است. به این منظور ابتدا تداعی و قوانین حاکم بر آن بیان، و اهمیت تداعی در روایت این گونه رمانها و تفاوت آن با «بازیابی» تبیین شده است. در ادامه، نحوه ارایه ذهنیات در شیوه های مختلف روایت با ذکر نمونه هایی از این رمانها مورد بررسی قرار گرفته است. نتایج این بررسی در رمانهای موفق جریان سیال ذهن نشان می دهد که در میان شیوه های مختلف روایت، شیوه تک گویی درونی بیش از سایر شیوه ها تداعیها را در خود شکل می دهد و با تداعیهای فراوان گسترش می یابد. علاوه بر این، استفاده از بازیابی خاطرات و ذهنیات در تک گویی درونی به دلیل تناقض با ماهیت لایه های پیش گفتاری ذهن، ضعف شیوه به شمار می رود.

«جریان سیال ذهن» یکی از شیوه های روایتی نوین و رایج در رمان است. این شیوه از این رو که ذهن راوی و شخصیت داستان را بازنمایی می کند، در میان شیوه های روایت جایگاه ویژه یی دارد. در جریان سیال ذهن خواننده به سخنی گوش فرا نمی دهد، به دیگر سخن مخاطب واقع نمی شود، بلکه خود وارد حریم ذهن شخصیت می شود، و «در اندیشه او حضور می یابد»، چنان که گویی افکار و اندیشه های شخصیت مورد نظر در داستان، افکار و اندیشه های خود اوست.ثروت اباظه در برخی از رمان هایش این شیوه را به اشکال گوناگون به کار گرفته است. وی در این بهره گیری، شگردهای خاصی دارد و ظرافت هایی را در هنر نویسندگی به نمایش گذاشته است. این مقاله در پی بیان ماهیت جریان سیال ذهن و جایگاه آن در پیکره ی رمان های ثروت اباظه و روشن کردن روش او در به کارگیری این شیوه و واکاوی ذهن شخصیت های داستان های او است.

با شکوفایی جریان عظیم «مدرنیسم» در قرن بیستم که همه حوزه های حیات بشری را تحت سیطره خویش قرار داد، در ادبیات نیز شاهد دگردیسی رمان و پیدایشِ شیوه های نوینی برای روایت داستان بودیم. اصطلاح استعاری «جریان سیال ذهن» که نخستین بار توسط «ویلیام جیمز» آمریکایی در حوزه علم روانشناسی مطرح شد، طی همین پروسه «مدرنیسم» وارد حوزه ادبیات داستانی شده، به شیوه ای مدرن به روایت رمان مبدل گشت. در قالب این مقاله کوشیده ایم پس از اشاره ای گذرا به ویژگی ها و مشخصه های «جریان سیال ذهن» با انتخاب داستان هایی از «مصطفی مستور» که آثارش بیشترین شباهت را به شیوه «جریان سیال ذهن» دارد، آنها را از منظر انطباق با معیارهای داستان «جریان سیال ذهن» مورد بررسی و نقد قرار دهیم. به بیان دیگر این مقاله در صدد پاسخگویی به این پرسش است که می توان تعدادی از داستان های «مصطفی مستور» را– آنگونه که آیا برخی از منتقدین گفته اند- در مجموعه داستان های «جریان سیال ذهن» جای داد؟در کنار آنچه به عنوان هدف غایی این مقاله عنوان شد، باید گفت که صفت «جریان سیال ذهن» به آن دسته از داستان ها اطلاق می شود که دارنده همه یا بخش اعظمی از ویژگی های «جریان سیال ذهن» باشد. بدین ترتیب نمونه های مستخرج و ارایه شده از داستان های مستور برای تک تک ویژگی های «جریان سیال ذهن» نه به معنای قطعیت انتساب آنها به این شیوه از داستان پردازی، بلکه کوششی است تا درصد وجود این ویژگی ها و شدت و ضعف آنها در داستان های مورد بررسی نشان داده شود.

در این مقاله، ضمن تحلیل و بررسی رمان سمفونی مردگان، اثر عباس معروفی، نشان داده ایم که این رمان، رمانی به شیوه جریان سیال ذهن و موضوع آن سطوح پیش گفتاری آگاهی شخصیت هاست و به همین جهت در نگاه اوّل دارای ابهام، بی نظمی در حوادث و اغتشاش در زمان و مکان و قواعد دستوری است. در این رمان، نویسنده با استفاده از شیوه های تک گویی درونی، حدیث نفس و روایت دانای کل در چهار موومان و با زاویه دیدهای متفاوت، لایه های پیش گفتار ذهن و زندگی درونی شخصیت ها را نمایش داده است.

«جریان سیال ذهن» پیش از آنکه تکنیکی در داستان نویسی مدرن محسوب شود، اصطلاحی روانشناسانه بود که ویلیام جیمز روانشناس امریکایی، در باب چگونگی شکل گیری خاطرات، افکار، رویاها و احساسات درونی انسان به کار برد. بعدها نویسندگانی که بنیان خلق آثار خود را ذهن آدمی قرار دادند و به دنیای درونی و اندیشه ها و عواطف فردی او روی آوردند، از این اندیشه ها سود بردند و جریان سیال ذهن را به عنوان شیوه ای از داستان نویسی به کار گرفتند. حوزه هایی که این شیوه از داستان با آن سر و کار دارد به طور کلی: ذهن و واقعیت ذهنی، حالت ها و نمودهای حیات درونی و خویشتن حقیقی انسان، همچون: افکار، احساسات، تخیلات و رویاها را در بر می گیرد. همچنین زمان حسی (غیر تقویمی) که زمانی درونی و حلقوی است و زبان پیچیده ای که با زبان معمولی و روزمره تفاوت دارد، از ویژگی های این شیوه داستان نویسی است. هفت پیکر نظامی گنجوی در قلمرو داستان پردازی از دیدگاه های مختلف، تاویل پذیر است و در سر تا سر آن به شرح کامل و اصیل تجربه های انسانی پرداخته شده و هستی درونی آدمی با تمامی افعال و نمودهای آن مورد توجه قرار گرفته است. چهره های مختلف و صداهای متنوع یک انسان، تضادهای روحی انسانی که با پناه بردن به نیروهای خلاق درونی بر این تضاد پیروز شده است، پیوند خودآگاه و ناخودآگاه، ذهن و عین، واقعیت و رویا، درهم ریزی زمان و... از نمودهای برجسته جریان سیال ذهن در این کتاب است. در این مقاله کوشش شده است تا با تکیه بر بعضی از عناصر «جریان سیال ذهن» و برجسته سازی آن ها، به افسانه ماهان در هفت پیکر نظامی پرداخته شود و رویکرد جدیدی از این داستان ارائه شود.

چکیده عربی:یستعرض هذا المقال إحدی الأسالیب الفنیة فی سرد الروایة و هو تیار الوعی. فیتناول أبرز أسالیب التحلیل النفسی فی الکتابة الروائیة عند الروائی المصری صنع الله إبراهیم فی «تلصصه». إذ یعتمد هذا النمط من السرد الحدیث إلی إبراز تجربة الإنسان الداخلیة معبرا عن الانسیاب المتواصل للأفکار والمشاعر داخل الذهن. والتحرر من شروط الحبکة الاعتیادیة هو الهدف الأساسی من استخدام هذا التکنیک. فیفسح المجال للترمیز بدلا من الواقع الحسی أو المادی معتمدا علی ذکاء المتلقی و وعیه و خبرته لدرک الرابط الخفی و تفسیر الرموز.و یعتبر صنع الله ابراهیم من الروائیین الذین استحدثوا أشکالا جدیدة فی الروایة الواقعیة، فاستطاع أن یتعمق فی توظیف تکنیکات تیار الوعی مستعرضا القضایا الواقعیة فی نقد مجتمعه. فیمتزج الواقعیة المألوفة بالواقعیة الداخلیة فی «التلصص» مفسرا أصداء زمنه من خلال اختلاط حوادث الماضی والحاضر بتوقع المستقبل لینعکس محتویات ذهنه. چکیده فارسی:در این مقاله به یکی از اسلوب های فنی نحوه جدید روایت داستان پرداخته می شود که جریان دائمی افکار و احساسات داخل ذهن شخصیت های داستان را بررسی می کند. از جمله اهداف اساسی کاربرد این تکنیک، آزادی در برابر عناصر معمول پیرنگ و طرح داستان است. تکیه بر رمز جای خود را به واقعیت های حسی و ملموس می دهد تا خواننده از هوش و استعداد خویش برای درک تجربیات ذهنی و تفسیر رموز استمداد جوید.صنع اله ابراهیم از رمان نویسان دهه شصت مصر می باشد که به خوبی از این تکنیک بهره جسته، و در رمان التلصص، در هم آمیختگی مسائل واقعی جامعه را با واقعیت های ذهنی افراد داستان به تصویر می کشد. وی با سرازیر کردن حوادث گذشته در زمان حال، و با امید به آینده محتویات ذهن خویش را بازگو نموده، واقعیت های جامعه را به چالش کشیده است.