لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

امروزه، هرمنوتیک – چه آن را از سنخ دانش بدانیم یا از جنس روش، و چه از مقوله هنر و مهارت – به درخت تناوری تبدیل شده است که در خاک علوم و فنون ریشه دوانیده و بر حوزه های مختلف معرفت انسانی سایه گسترانیده است. هرمنوتیک در حرکت تاریخی اش ادوار و مراحل مختلفی را پشت سر گذاشته و چهره های گوناگونی به خود گرفته است، اما همواره وجه مشترک همه این گرایشها و شاخه ها، مسئله فهم بوده است. ویژگی ساختاری و بنیادین فهم را که از آن به دور هرمنوتیکی تعبیر کرده اند، دوری بودن و حلقویت (Circularity) آن دانسته اند. اصل مهم دور هرمنوتیکی این است که فهم اساسا کنشی است ارجاعی و ترددی. شناخت و فهم یک چیز در گرو شناخت کلیتی است که آن چیز در آن واقع شده است و پیوسته، دور میان اجزا و کل در جریان است. اما این دور، از سنخ دور منطقی – دور باطل – نیست، و به دلیل باز بودن و ایستا نبودن و انعطاف پذیری، عملا ظرفیتها و امکانهای بسیاری را برای خواندن، فهم، و تاویل متن، پیش می کشد و مجال گفتگو و تعامل با انواع دانشهای زبانی، رویکردهای نقد و نظریه ادبی و جریانهای فلسفی را فراهم می کند. در این مقاله ضمن مروری فشرده به گرایشهای هرمنوتیک، به طرح تلقی های مختلف از دور هرمنوتیکی و زمینه و پیشینه تاریخی، شیوه ها و حوزه های کاربرد آن خواهیم پرداخت.

حدیث پژوهان برای شناخت روایات سره از ناسره که در گذر زمان به مجموعه های حدیثی راه یافته اند، معیارهایی عنوان کرده اند. این معیارها از یک سو ناظر بر سند حدیث و از سوی دیگر ناظر بر متن احادیث هستند. از آنجا که بررسی سند حدیث با محدودیت هایی مواجه است، بررسی متن مهمترین راه ارزیابی حدیث است که حتی در صورت صحت سند آن، حکم بطلان حدیث را امضا می کند. قرآن، سنت، شان معصوم، علم، واقع، عقل و تایخ اموری هستند که روایت در صورت تعارض با آن قابل نقد است. به این همه، جانبداری از جریان های سیاسی، کلامی و فقهی را هم باید افزود که روی هم هشت معیار اصلی در ارزیابی متن هستند که در این مقاله عرضه گشته و نمونه هایی برای آن، از منابع حدیثی اهل سنت و شیعه ارائه شده است.

گفتاری که در پیش رو قرار دارد به رابطه "نقد و متون" می پردازد، تاثیرگذاری آن ها را بر یکدیگر یادآور می شود. بر اهمیت نقش متون در این را ستا پای می فشارد، تسامح و تساهل در بهره گیری از آن در زمینه های فنونی که از مائده ادبا توشه می گیرند زیان بار به حساب می آورد.ارتباط نقد و متون را دیرینه و ناگسستنی می داند، هم کاری آن ها را با هم مبارک می شمارد. و در این ارتباط سه نمونه را متذکر می شود:1- نصوص و ابداع نظر.2- نصوص و نسخه بدلها.3- نقد و تعمیق متن.

شاهنامه اسدی حماسه 24 هزار بیتی بزرگی منسوب یا سروده شاعری با کنیه «اسدی» است که در ادامه خط سیر حماسه ملی در شاهنامه رخ می دهد. مضمون اصلی آن روایت کهن لشکرکشی سلیمان به ایران و تقابل او با رستم و کیخسرو و تکرار الگوی نبرد رستم با فرزندانش به طور ناشناخته است. متن، ساختار اپیزودیک و شخصیت های اصلی متعدد دارد. مضامین ویژه افسانه ها در آن برجسته شده و خاستگاه غالب روایات آن، ادبیات شفاهی است. شواهد تشیع شاعر در متن روشن است. با توجه به سبک ادبی و زبانی، محتوا، روایت اثر و ماده تاریخ موجود در یکی از نسخ، تالیف متن احتمالا در قرن نهم (سال 809 ه. ق.) پایان یافته است. در این جستار، پس از معرفی متن و شناسایی خاستگاه روایات آن در ادبیات شفاهی و بررسی ساختار روایی حماسه، ارزش های زبانی ادبی آن در یک گزارش سبکی-در سه لایه واژگانی، نحوی و بلاغی-ارائه شده است.

متن به هر آنچه که مورد تفسیر قرار گیرد، اطلاق می شد. تفسیر، فهم مفسر است از متن. اما، این فهم، نامحدود، دلبخواهی و مبتنی بر خواست و طلب و سلیقه مفسر نیست. متن به فهم و تفسیر مفسر شکل می دهد. اگر متن به طور مطلق تابع ذهنیت مفسر شود، فاقد مرکزیت معنایی خواهد شد و با هر رویکردی می توان از آن معنایی دریافت کرد و تفسیر، دامنه ای نامحدود پیدا می کند و بازی ای بی انتها در جریان تفسیر متن شکل می گیرد. «بارت» Barthes, Roland. (1915-1980) و «دریدا» Derrida, Jacques (1930-2004) با نظریه «مرگ مولف» و «مرکززدایی» از آنچه که «معنای مرکزی متن» نامیده می شود، تفسیر را در انحصار مفسران قرار داده اند.متن، موجودی منفعل در برابر مفسر نیست بلکه ابژه ای تاثیرگذار است. هدف تفسیر، کشف معنی متن یا نیت آفریننده متن است نه تحمیل ذهنیت مفسر بر متن. هنر مفسر در تفسیر، آن است که طریقی ابداع کند تا ماهیت متن (زیبایی صورت و معنی) در گفتار یا نوشتار منعکس شود. تفسیر و نقد در چنین طریقی یگانه خواهد شد. چنانچه مفسر تابع متن بوده و نسبت به متن مفتوح باشد، متن در تفسیر مفسر ظهور پیدا می کند. تکثر معانی از کیفیت بافت متن نشات می گیرد. هر تفسیری، کشف معنایی از معنی مرکزی متن است. تفسیر، هم سنخی تفکر است با آنچه که در متن ظاهر می شود.

در میان نگرش های جدید نقد ادبی که چشم اندازهای نوینی در نظریه پردازی ادبی پدید آورده است، معناشناسی زبان تا حدی می تواند به مطالعات تاویل متن یاری رساند و خوانده را با مبانی فهم متن آشنا کند. در بررسی های معناشناختی فهم و تاویل متن، آشنا شدن با جایگاه معنا در سنت ادبی و رویکرد جدید نقد ادبی، پذیرش چندگانگی معنایی در متن های تاویل گرا و کشف پیوند بین بعد زیبا شناختی متن با معانی نهفته در ذهن خواننده، گامی بایسته است. گاه، سنت گرایی ادبی مانع از آن است که خواننده بتواند به فهم دقیق متن بپردازد، به ویژه آن که بارزترین رفتار اقتدارگرایانه سنت ادبی در معنا نمود می یابد و این برخاسته از این باور است که انسان آن گونه که جهان را می بیند، معنا را درک می کند. اصولا سنت های ادبی می کوشند مطلق گرایی را در عرصه معنا تحمیل کند. مطلق گرایی معنا و نگاه یک بعدی حقیقت در نزد انسان سنتی گذشته، به تعیین معنا و تک معنایی انجامیده است که در عمل به منفعل شدن خواننده در برابر متن و انفعال حوزه آموزشی مدرسی ادبیات منجر می شود. در نظریه های جدید بر پایه شالوده شکنی، سخن از عدم تعین معناست که با رازناکی متن و ارتباط آن با معنا و فهم متن در پیوند است. مرکزیت زدایی از متن و فعال تر شدن نقش خواننده در فهم متن در فرایندی خلاقیت آمیز، از جمله دستاوردهای این نظریه هاست.

بخش زیادی از روایات منسوب به امیرالمؤمنین«ع» به نامه ها و مکاتبات ایشان اختصاص دارد. قالب روایی نامه به دلیل مکتوب بودنش اندکی با سایر قالب های روایی متفاوت است و گمان می رود کمتر در معرض تغییر و تحریف قرار گرفته باشد، اما تبارشناسی و پیگیری سرگذشت تاریخی نامه ها نشان می دهد که این گونۀ روایی نیز دستخوش تغییراتی شده است. در این مقاله نامه های امیرالمؤمنین به ابن عباس با استفاده از روش نقد متن که از رهگذر تشخیص تغییرات و افزوده ها و تفاوت گزارش های مختلف یک روایت انجام پذیر است، تبارشناسی شده است. براین اساس مجموعه نامه های امام به ابن عباس از منابع گوناگون گردآوری و نسبت آن با مبدأ صدور سنجیده شد. برای این منظور معیارهایی مثل تعداد منابع روایت کننده و میزان اختلاف این منابع در نقل یک نامه گزینش و متن نامه ها از صافی این معیارها گذارنیده شد. حاصل کار دسته بندی این مجموعه نامه در سه رده با تفاوت در میزان اصالت و اعتبار است.

شاهنامه از آثار فاخر و ارزشمند ادبیات فارسی به شمار می ­رود و همواره از آن به عنوان سند هویت ملی و فرهنگی ایران یاد می­شود. معرفی شخصیت­های ملی و اسطوره­ای در بازنویسی­ داستان­های شاهنامه، برای گروه سنی کودک امری ضروری است و مخاطب کودک را در شناسایی بهتر قهرمانان ملی و حماسی یاری می دهد. نکته قابل تأمل در این بازنویسی ها این است که با وجود اینکه هنر داستان­ پردازی و تصویرسازی فردوسی یکی از ویژگی­های برجسته شاهنامه است؛ آیا نیاز به تصویرسازی داستان­های شاهنامه برای گروه سنی کودک و نوجوان با تصاویر و شیوه ­های متنوع ضروری است؟ مخاطب چگونه در میان تصاویر متفاوت و متنوع قهرمانان، به شخصیت و هویت واقعی شان پی ببرد؟ و از آن­ها الگوبرداری کند؟ در داستان­های بازنویسی شده شاهنامه، تصویرسازی­های متنوع و گوناگونی از قهرمانان ملی و اسطوره­ ای ارائه شده است؛ ولی نتوانسته­ اند آن گونه که در خور شاهنامه و شخصیت­ های اسطوره است، آن­ها را به مخاطب معرفی کنند. ارائه چهره و ویژگی های فیزیکی و درونی متناسب با شخصیت­های اسطوره­ای مسأله مهمی است که در بازنویسی­ ها باید بیشتر به آن توجه شود. هدف این پژوهش نقد و بررسی داستان بازنویسی شده زال و رودابه از منظر متن و تصویر به شیوه تحلیل محتوای متن و بررسی اسناد کتابخانه ای است. نتایج پژوهش نشان داد که نوع پوشش، رنگ لباس و طراحی شکل ظاهری شخصیت­ها با متن اصلی و نگاره ­های شاهنامه چندان مطابقت ندارد و مخاطب کودک با تصاویر متفاوتی از شخصیت زال در داستان­ها مواجه می ­شود.

شیعۀ امامیه معتقد به وجوب وجود امام در همۀ زمان هاست و نص آشکار را در کنار عصمت برای همۀ امامان واجب می­داند و بر اساس این دیدگاه نص یکی از دلایل اثبات امامت است و امامت بدون معجزه اثبات نمی­شود، مگر با وجود نص و توقیف رسول (ص) بر شخص آن امام. در کتاب های قفاری و بر اساس مستندات وی - که آنها را برگرفته از منابع معتبر شیعی می­داند-، این دیدگاه شیعه به شکل های مختلف انکار شده است و ازجمله دلایل وی تعدادی از گفته­ها و نوشته­های علی(ع) در نهج­البلاغه است. پژوهش حاضر بر پایه سیاق کلام در نهج­البلاغه و به روش تحلیلی-توصیفی و با بررسی تاریخی-سندی مستندات قفاری، درصدد برآمد تا میزان اعتبار نوشته­های وی را در موضوع نص مورد بررسی قرار داده و آنها را تحلیل کند. با توجه به بررسی­های به عمل آمده، قفاری همچون دیگر پیشینیان خود و با توجه به نوشته­های آنها، تقطیع و گزینش قسمتی از کلام حضرت را در جهت اهداف خود اصل قرار داده و بدون توجه به سیاق و صدور کلام دیدگاه خود را بیان داشته است. همچنان که نتیجه تحلیل دیدگاه مخاطبان حضرت، برخلاف گفته­های وی است.