لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

تنزیه، سنگ بنای خداشناسی صحیح است و شیخ صدوق محدث نامدار مکتب اهل البیت علیهم السلام منادی این عقیده در کتاب کهن و ارزشمند توحید می باشد. ایشان در باب توحید الهی بر این باور تکیه دارد که خداوند سبحان از همه ویژگی های آفریدگان پاکیزه است و در کتاب توحید، آیه ها و روایت های صریح در تنزیه را گردآوری و گاهی توضیح می دهد و چنانچه آیه یا روایتی در ظاهر با تنزیه سازگار نبود با استفاده از اصول عقلی و روایت های تفسیری، مورد تاویل و توجیه قرار داده است. در ضمن از مقاله حاضر چنین به دست می آید که شیخ صدوق همانند متکلمین شیعی در مباحث اعتقادی به حکم عقل نیز در بررسی آیه ها و روایت ها توجه دارد.

سنایی و محمد غزالی دو شخصیت سرنوشت ساز در فرهنگ و ادب این سرزمین هستند که آثارشان نقطه عطفی در میراث گرانقدر عرفانی ماست. پرسش اصلی این مقاله که بررسی تطبیقی آرا این دو اندیشمند در مبحث «تنزیه» است، دقیقا در نقطه تلاقی آرا آن دو شکل می گیرد. آیا سنایی در برخورد با آثار غزالی اصل را بر اقتباس صرف گذاشته یا برخورد خلاق را اساس قرار داده است؟ هر چند بررسی ما فقط به موضوع «تنزیه» محدود می شود، اما مقاله در عین حال می تواند دورنمایی از طرز مکالمه سنایی با آثار غزالی را پیش چشم خوانندگان ترسیم کند. برای رسیدن به پاسخ، ایده های هر کدام از دو شخصیت فوق را به صورت تطبیقی درباره مفهوم «تنزیه» و در ذیل چند عنوان اصلی بررسی کرده ایم: تنزیه و تشبیه، مساله استوا بر عرش، تاویل آیات و احادیث، نسبت خالق با گناهان انسان و تبیین برخورد خلاقانه سنایی با این موضوعات، از جمله بحثهای محوری این مقاله است.

تنزیه و تشبیه یکی از مباحثی است که پیوسته متکلمان به آن توجه داشته اند. تشبیه در لغت به معنای شبیه کردن، شبیه دانستن و اعتقاد به شباهت دو چیز با یکدیگر است و تنزیه به معنای منزه و مبراکردن، منزه و مبرادانستن و اعتقاد به نزاهت و مبرابودن چیزی از نقص و کمبود و مانند آن است. بحث ها و اختلاف نظرهای بسیاری در موضوع تشبیه و تنزیه موجب اختلافات بسیاری شده که چگونگی و میزان تأثیر تشبیه و تنزیه در هنر اسلامی ایران یکی از موضوعاتی است که باید برای محققان مشخص گردد. روش تحقیق در این پژوهش کیفی است و کوشش می شود که با استفاده از روش توصیفی، تحلیلی– تطبیقی مبتنی بر مطالعات کتابخانه ای، داده ها به حصول نتیجه برسد. از یک سو، اهل حدیث و اشاعره و از سوی دیگر، معتزلیان با قرائت های کاملاً متفاوتی بدین آموزه نظاره کرده اند. گروه اول به سمت تشبیه و گروه دوم به سمت تنزیه سوق یافته اند. باتوجه به اینکه باورها و اعتقادات در شکل گیری هنر اسلامی ایران تأثیرگذار بوده اند، بنابراین این هنر در ادوار تاریخی گوناگون به یکی از این دو رویکرد نزدیک شده یا از آن فاصله گرفته است. سال های اولیه اسلام در ایران این هنرها به باورهای تنزیهی نزدیک تر و کم کم به سمت باورهای تشبیهی حرکت کرده است و در نهایت، بهترین شیوه همان تعادل بین تشبیه و تنزیه است.اهداف پژوهش:1. بازشناسی دیدگاه ها و نظرات مختلف در مورد تشبیه و تنزیه.بررسی تجلیات تشبیه و تنزیه در هنر اسلامی ایران.سؤالات پژوهش: چه دیدگاه ها و نظریاتی درباره تشبیه و تنزیه وجود دارند؟چگونه هنر اسلامی ایران تحت تأثیر تشبیه و تنزیه قرار گرفته است؟

گرایش به خدا در فطرت انسان ها قرار داده شده و آدمی در طول تاریخ در پی شناختن خدای خود بوده و بسا که در این مسیر مصادیق ناشایست را به عنوان خدا پرستیده است. برخی برای شناخت خدا او را به انسان یا موجودات دیگری تشبیه می کنند و حتی قائل به تجسم خدا می شوند، و برخی دیگر برای در امان ماندن از تشبیه دچار تنزیه مطلق می گردند و می گویند که ما را راهی برای شناخت خدا نیست. امام علی (ع) تشبیه را رد کرده و برای رد آن، ادله ای به میان آورده است. از آن جمله: همتا نداشتن خدا، این که شباهت مخلوقات به یکدیگر دلیل بی همتایی خداست، احاطه ناپذیری خدا و ... او برای رد تجسیم نیز، ادله و شواهدی آورده است، همچون این که عظمت نفوذناپذیر خدا مانع رویتاش است، و نیز تقدم زمانی خداوند، همانند نداشتن او، مکان مند نبودن او، خستگی ناپذیری و عدم عجز و عدم تحمل رنج و ...، و در این راستا آیات موهم تجسیم را تاویل کرده است. علی (ع) تنزیه مطلق را قبول ندارد و قائل به این است که خدا را در حدی که خود خدا و پیامبران اش معرفی کرده اند و بر اساس آیات و افعال اش می توان شناخت، ولی برای شناخت ذات و کنه صفات اش راهی نیست. او برای تنزیه نیز ادله ای آورده است، مثل: حد نداشتن خدا، محاط نبودن خدا، و توصیف ناپذیری خدا.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

1-برخی از آیات قرآن کریم به دوستی (محبّت ) خداوند به آدمیان و دوستی آدمیان نسبت به خداوند اشاره کرده است. 2-گروهی از مفسّران و متکلّمان مسلمان، خداوند را بزرگتر از آن می دانستند که با یکی از مخلوقاتش " دوست" شود و اساساً دوستی نسبت به خدا و دوستی خدا نسبت به انسان را دون ادب شرعی و شأن حق تعالی می شمردند و معتقد بودند که این باور به نوعی به تشبیه و انسان پنداری خدواند منتهی می شود.3-برخلاف غالب متکلّمان، عارفان گامی فراتر نهاده، از عشق حق به بندگان و عشق ورزی بندگان نسبت به او دم زده اند، در صورتی که در قرآن از " عشق" خداوند سخن نرفته است و عشق افراط در محبت است.این باور عارفانه همواره مورد چون و چراها و مخالفتها قرار گرفته است. 4-حجم عظیمی از سخنان منظوم و منثور مولانا جلاالدین، عاشقانه های اوست. 5-این مقاله با نگاهی کلی و اجمالی به آثار مولوی، به این نتیجه می رسد که او در عین سخن گفتن از عاشقی خداوند، توجه کامل دارد که به ورطة تشبیه درنیفتد و در مواردی نیز با صراحت درصدد استدراک و تعیین حدّ و مرزهای خالق و مخلوق برآمده است.

غالبا اندیشمندان نظرگاه هایی درباره انسان، خدا و جهان داشته اند. ممکن است نقاط و نکات مشترکی در این تفکرات بیابیم که برخی از متفکران تحت تاثیر یک دیگر و برخی برحسب توارد، دارای این اشتراکات بوده اند. بحث ما در مقایسه و مطابقه تشبیه و تنزیه صفات الهی میان دو اندیشمند است، که یکی شاعری عارف بوده و در غزنه، قلمرو ایران زیسته و دیگری عارفی شاعر که در اندلس پرورش یافته است. سخن از سنایی شاعر قرن پنجم، و ابن عربی، متفکر سده هفتم است. با آن که این دو اندیشمند در دو حوزه و زمان متفاوت می زیسته اند، اما درباره مقولات تشبیه و تنزیه صفات الهی نظرات یکسانی ارایه کرده اند. تحقیق حاضر در پی اثبات این هم سانی است.