در زبان فارسی واژه ها و ساخت هایی با معانی متفاوتی وجود دارند که به استثناءِ جایگاهِ تکیه، تلفظی یکسان دارند. این­ ها «تقابل تکیه ای» نامیده می شوند. «تقابل های تکیه ای» دو دسته اند؛ دسته نخست شامل تقابل تکیه واژگانی بین دو واژه است که «جفت کمینه تکیه ای» نامیده می شود. دسته دوم حاصل رخداد فرایندهای واجی یا تعامل برخی عوامل ساخت­ واژی، نحوی و آوایی در سطح فراواژگانی است. تقابل تکیه ای واژگانی تنها ملاک قابل بررسی در تقابل های تکیه ای نیست؛ بلکه تقابل های تکیه ای فراواژگانی نیز وجود دارند که شایسته ی بررسی اند. در این راستا، اهداف این پژوهشِ توصیفی-تحلیلی شامل موارد زیر است: معرفی و بررسی ویژگی های جفت های کمینه ی تکیه ای؛ لزوم گردآوری، معرفی، دسته بندی و موشکافی علت ایجاد تمام تقابل های تکیه ای واژگانی و فراواژگانی بر اساس مقوله واژگانی/ نحوی عناصر متقابل؛ و پاسخ به این پرسش مهم که آیا جابه جایی تکیه، علت اصلی تمایز معنایی آن­ ها بوده است یا تکیه خود پیامد تفاوت عناصر تشکیل دهنده این تقابل هاست. دستاوردهای این پژوهش شامل معرفی، دسته بندی و موشکافی دلایل ایجاد تقابل های تکیه ای و همچنین، هویت بخشی به این تقابل ها از طریق انتخاب نام «واژگانی و فراواژگانی» برای آن­ هاست.

در این پژوهش به بررسی همبسته های صوتی ریتم گفتار فارسی پرداختیم. برای این منظور، تعداد 120 جمله با الگوی تناوب تکیه ای (60 جمله) و تلاقی تکیه ای (60 جمله) طراحی کردیم. در داده­های تناوب تکیه ای بین دو هجای تکیه­برِ کلمات حداقل یک و حداکثر سه هجای بدون تکیه قرار داشت. اما در داده­های تلاقی تکیه ای، هجای تکیه ­بر کلمات در تلاقی با یکدیگر بودند. طراحی این جملات توسط نگارندگان انجام شد و از پیکرۀ خاصی برای این منظور استفاده نگردید. جملات را 10 شرکت­ کننده به صورت طبیعی و با سرعت معمولی خواندند و گفتار آنها ضبط گردید. مقادیر پارامترهای صوتی وابسته به فرکانس پایه و متوسط مقادیر شدت انرژی و دیرش در طول هجاهای هدف کلمات اندازه گیری و استخراج شد. تحلیل داده­ها در چارچوب واج شناسی آزمایشگاهی در حوزۀ ریتم گفتار انجام شد. نتایج نشان داد مقادیر تمامی پارامترهای صوتی شامل فرکانس پایه، شدت انرژی و دیرش در داده های تناوب تکیه ای در هجاهای تکیه بر در توالی هجاهای قوی- ضعیف در S-U و ضعیف- قوی در U-S به صورت معناداری از هجاهای بدون تکیه بیشتر است. ولی در داده های تلاقی تکیه ای اختلاف مقادیر فرکانس پایه در توالی هجاهای تکیه برِ مجاور با یکدیگر معنادار نیست به علاوه، در توالی دو هجای تکیه بر در الگوی تلاقی تکیه ای، شدت انرژی هجای دوم به طور معناداری بیشتر از هجای اول است، ولی برعکس، دیرش هجای اول به طرز معناداری از هجای دوم بیشتر است. بر پایۀ این نتایج این گونه بحث کردیم که در جملات با الگوی تناوب تکیه ­ای (الگوی تکیه ­ای ضعیف- قوی یا قوی- ضعیف) ریتم وجود دارد زیرا توزیع پارامترها به شکل نامتوازن منجر به ایجاد قله ­ها و دره­ های برجستگی می ­شود، اما در جملات با الگوی تلاقی تکیه ای (قوی- قوی) ریتم وجود ندارد زیرا عملکرد فرکانس پایه خنثی می ­شود و دو پارامتر دیرش و شدت انرژی نیز در جهت عکس یکدیگر عمل می­ کنند.

این تحقیق در چارچوب نظریه واج شناسی لایه ای (Autosegmental-metrical) به مطالعه تکیه در زبان فارسی می پردازد و می کوشد با تمایز میان دو مفهوم مجزای ذهنی و عینی از تکیه، جایگاه تکیه در کلمات زبان فارسی را مورد مطالعه قرار دهد. مفهوم ذهنی از تکیه اشاره به دانش زبانی اهل زبان از الگوی برجستگی واژه ها در ذهن گویشور زبان دارد که به آن تکیه واژگانی (stress) می گویند و مفهوم عینی از تکیه به الگوی برجستگی کلمه در گفتار اطلاق می شود که به آن تکیه زیروبمی (pitch accent) می گویند. تحقیق حاضر با استناد به اطلاعات موجود در واژگان ذهنی (mental lexicon) گویشور فارسی نشان می دهد (بر خلاف برخی تحقیقات پیشین) که انواع واژه های فارسی در ذهن اهل زبان دارای الگوی تکیه واحدی است. میان تکیه واژگانی و تکیه زیروبمی رابطه قابل پیش بینی و معناداری وجود دارد و از این رابطه علاوه بر مطالعات محض زبانی، در تولید خودکار آهنگ (intonation) و نوای گفتار (prosody) نیز می توان استفاده کرد. با توجه به یافته های این تحقیق، مباحثی مانند الگوی تکیه در صیغه های مختلف فعل یا در صورت های گوناگون تصریفی اسم و یا بی تکیه بودن برخی از واحدهای واژگانی مانند حروف اضافه و غیره موضوعیت خود را از دست می دهند. در اینجا تکیه بر بودن و یا نبودن انواع تکواژهای اشتقاقی، تصریفی و واژه بست ها مورد بررسی قرار گرفته است که حضور آن ها در ساختمان کلمه، جایگاه تکیه کلمه را قابل پیش بینی می کند.

آموزش و یادگیری زبان دوم برای زبان آموزان، به ویژه در دوره های آموزش عالی، نیازمند بهره گیری از رویکردها و راهبردهای آموزشی مناسبی است که بتواند یادگیری را برای زبان آموزان تسهیل کند. هدف اصلی این پژوهش، بررسی رابطه تکیه گاه سازی آموزشی و میزان یادگیری زبان فارسی در بین فارسی آموزان است. روش مورد استفاده در این مطالعه از نوع همبستگی و جامعه آماری پژوهش شامل همه دانشجویان غیرفارسی زبان مرکز آموزش زبان فارسی دانشگاه بین المللی امام خمینی (ره) قزوین در سال تحصیلی 92-93 بوده است. بدین منظور، 126 نفر به شیوه نمونه گیری نسبی انتخاب شدند که این تعداد به مقیاس تکیه گاه سازی آموزشی پاسخ دادند. جهت تجزیه و تحلیل داده ها از ضریب همبستگی پیرسون و رگرسیون گام به گام استفاده شد. نتایج تحلیل داده ها نشان داد که بین تکیه گاه سازی آموزشی و انواع آن (شناختی، فنی، رویه ای، فراشناختی و انگیزشی) با یادگیری زبان فارسی رابطه مثبت و معناداری وجود دارد. همچنین، نتایج رگرسیون گام به گام نشان داد که تکیه گاه سازی شناختی، فنی، رویه ای، فراشناختی و انگیزشی، به طور مثبت و معناداری یادگیری زبان فارسی را پیش بینی کرده اند. نتایج این پژوهش حاکی از اهمیت توجه به تکیه گاه سازی آموزشی و انواع آن در افزایش یادگیری زبان فارسی توسط فارسی آموزان غیرایرانی است.

در این مقاله در چارچوب دو نظریه وزنی بروس هیز (1981 و 1995) چگونگی ساخته شدن پایه ها از هجاها، و چگونگی ساخته شدن کلمات از پایه ها را در زبان فارسی رسمی و شمرده توصیف کرده ایم، و نیز وضع تکیه واژه را در این زبان مورد بحث قرار داده ایم. پایه ها و تکیه واژگانی فارسی را از حیث پارامترهای چهارگانه و دو ارزشی هیز (1981) به شرح زیر توصیف کرده ایم: پایه های راست گرا و حساس به کمیت که از راست به چپ ساخته می شوند، و واژگانی با تکیه اصلی مقید. اما در چهارچوب نظریه جدیدتر هیز (1995)، واژگان این زبان دارای پایه های آیمبی و قاعده تمام کننده پایانی است.

در مقاله حاضر، اثر سه عامل تکیه واژگانی، تکیه زیروبمی و جایگاه نوایی هجا را بر برجسته سازی هجاها در واژه های چندهجایی فارسی بررسی کردیم. نتایج اندازه گیری فرکانس پایه نشان داد که هجای پایانی واژه به عنوان هجای تکیه بر، محل دریافت تکیه زیروبمی است و هجاهای دیگر تغییرات زیروبمی موثر برای برجسته سازی هجاها ندارند. نتایج مربوط به شدت انرژی نشان داد که شدت انرژی مانند فرکانس پایه هم بسته آکوستیکی تکیه زیروبمی است و تکیه یا جایگاه هجا تاثیری بر الگوی تغییرات شدت انرژی هجاها ندارد. نتایج در دیرش نشان داد که دیرش هجاهای بدون تکیه آغازی نسبت به هجاهای تکیه بر پایانی بیشتر است. همچنین، دیرش هجاهای تکیه بر پایانی نسبت به هجاهای بدون تکیه میانی بیشتر است. به علاوه اختلاف دیرش این هجاها با یکدیگر، برخلاف دو پارامتر فرکانس پایه و شدت انرژی، در بافت آهنگی و غیرآهنگی نیز مشاهده می شود. نتایج این تحقیق نشان داد که دیرش در زبان فارسی، برخلاف فرکانس پایه و شدت انرژی، هم زمان هم بسته آکوستیکی دو عامل نوایی تکیه واژگانی و جایگاه هجاست که با تعامل با یکدیگر میزان برجستگی هجاها را در واژه های چندهجایی فارسی مشخص می کنند.

در مقالة حاضر به معرفی و نقد کتاب ساخت نوایی زبان فارسی: تکیة واژگانی و آهنگ می پردازیم و ضمن معرفی محتوای کتاب و برشمردن ارزش یافته های علمی و بدیع نویسنده، نکته هایی را یادآوری می کنیم که یا از چشم نویسنده دور مانده است و یا در بیان موضوع علمی، جنبه یا جنبه هایی را نادیده گرفته اند. هدف کتاب آواشناسی نظام نوایی زبان فارسی است که در آن نویسنده می کوشد عناصر مقوله ای نظام نوایی را به صورت کمی توصیف کند. نویسنده عناصر نظام آهنگ را به عنوان کیفیت هایی که در نظام زبان نقش ایفا می کنند، کمی سازی و مقادیر آوایی این عناصر را در بافت های آوایی گوناگون مشخص کرده است. از نکته های برجسته در این کتاب می توانیم به تلاقی آواشناسی تولیدی، آواشناسی صوت شناختی و آواشناسی شنیداری در تبیین دقیق نظام آهنگ زبان اشاره کنیم که باعث شده است نویسنده پرسش های بسیار زیادی را در جای جای کتاب مطرح کند و پاسخ بدهد؛ از سوی دیگر پرسش هایی را ایجاد بکند که هرکدام پژوهش جداگانه ای را می طلبد.

تحقیق حاضر به مقایسه منحنی آهنگ پاره گفتارهای خبری و پرسشی فارسی بر حسب الگوی تغییرات آهنگی تکیه های زیروبمی پیش هسته و هسته و نواحی مرزی پاره گفتار می پردازد. پیشینه مطالعات آهنگ فارسی نشان داده است که برای تغییرات فرکانس پایه در مرز پایانی پاره گفتارهای خبری به صورت نزولی و پاره گفتارهای پرسشی به صورت صعودی است. به علاوه اشاره شده است که سطح ارتفاع قله تکیه زیروبمی هسته و دامنه زیروبمی صدا در آهنگ پرسشی به طور قابل توجهی از آهنگ خبری بالاتر است. هدف از انجام تحقیق حاضر، پاسخ گویی به این پرسش بود که چه تفاوت های آهنگی بین پاره گفتارهای خبری و پرسشی در نواحی مهم منحنی آهنگ گفتار شامل تکیه زیروبمی پیش هسته، تکیه زیروبمی هسته، نواخت کناری و نواخت مرزنما وجود دارد. برای این منظور از روش شناسی واج شناسی آزمایشگاهی استفاده شد. نتایج به دست آمده نشان داد که ساخت نواختی منحنی F0 در فاصله بین تکیه زیروبمی هسته و مرز پایانی منحنی در پاره گفتارهای خبری به صورت L-L% و در پاره گفتارهای پرسشی به صورت L-H% است. همچنین، این نتایج نشان داد که تفاوت های آهنگی بین پاره گفتارهای خبری و پرسشی محدود به نواحی پایانی منحنی آهنگ گفتار نمی شود و این پاره گفتارها از نظر الگوی سطح ارتفاع قله و دره F0 تکیه زیروبمی هسته و پیش هسته نیز با هم متفاوت اند.

تکیه در لغت، به معنی پشت به چیزی گذاشتن است. در گرگان، ساختمان های کوچکی در محلات قدیمی است که دهه اول ماه محرم، در آنجا برنامه عزاداری امام حسین7 و یاران او، برگزار می شود. تکیه ها بازوی کمکی برای سایر اماکن مذهبی مانند مساجد، هیآت و امامزاده ها هستند. اگر تکیه ها نبود مردم با کمبود فضا روبه رو می شدند. در شهر گرگان تکیه و حسینیه، دو مکان کاملاً جداگانه ای هستند. در حالی که در برخی شهرها، آنها دو واژه مترادف و هم معنی هستند. این جستار در تلاش است تا با نگاهی گذرا در جهت آشنایی با تکیه های شهر گرگان قدمی بردارد.