دجال در فرهنگ دینی، نام موجودی اهریمنی است که پیش از ظهور "موعود" نهایی امم به شرانگیزی و خیرستیزی می پردازد و دورانی از سلطه ستم و فساد و شر در جهان به وجود می آورد و در فرجام خویش به دست "موعود" نابود می گردد. در این مقاله، نویسنده کوشیده است به اختصار تصویری از این موجود در ادیان دیگر و سپس در فرهنگ اسلامی عرضه کند و در نهایت از منظر خاقانی، این موضوع را بررسی کرده پیش چشم مخاطب گرامی قرار دهد.

در جوامع روایی شیعه و اهل تسنن، روایات بسیاری درباره چشم دجال وجود دارد. این روایات هر چند در نگاه نخست، دارای گونه های مختلف و بعضا متناقضی هستند، اما با دقت نظر و بررسی دقیق مضمون آن ها، درمی یابیم به یکدیگر مرتبطند. این نوشتار با روش گردآوری کتابخانه ای و با مراجعه به منابع شیعه و اهل سنت و با شیوه توصیفی - تحلیلی (تحلیل محتوایی) به این مساله پرداخته است که راه جمع بین روایات متناقض موجود در جوامع حدیثی اهل تسنن و شیعه درباره ویژگی های چشم دجال و حاصل این راه کار چیست؟ آن گاه نتیجه می گیریم که یک چشم دجال، به طور کامل کور است و چشم دیگر، نابینای نسبی است. برجستگی و از حدقه درآمدن، ویژگی چشم راست دجال، و درخشش همانند ستاره، ویژگی چشم چپ اوست. در برخی روایات نیز از نوشته میان دو چشم دجال سخن به میان آمده که می تواند کنایه از ثبوت و وضوح کفر دجال باشد.

یکی از نقاط مشترک در ادیان ابراهیمی وجود یک نجات دهنده در آخر الزمان است که بر اساس آن شاهد بر چیده شدن بساط ظلم در جهان هستیم. با بررسی در منابع دینی ادیان مسیحیت و اسلام به علایم مشترکی برای واقعه عظیم ظهور می رسیم که یکی از آنها ظهور دجال در اسلام و آنتی کریست (ضد مسیح) در مسیحیت است. هرچند که پیشینه و پسینه هر دو دین درباره این مفهوم باهم متفاوت است، اما نقاط مشترک هم در این زمینه یافت می گردد که از مهمترین نقاط مشترک رویارویی با مصلح در برپایی حکومت عدالت محور است. در این مقاله، ضمن بررسی این مفهوم مشترک در این دو دین، به بررسی عملکرد وی در منابع اسلامی اشاره کرده ایم و بر اساس کد رمزهای مطرح شده در منابع مسیحی و اسلامی، به بررسی مصادیق این مفهوم مشترک در الهیات مسیحی و اسلامی پرداخته ایم.

آخرالزمان عصری است که جولان جریانات شیطانی به اوج خود می رسد. برحسب منابع روایی، موضوع دجال یکی از آن تحرکات شیطانی مرموز و مزور است. نوع رسالت رسانه زمینه ساز در رویارویی با آن منوط به تصویری است که از آن ترسیم می شود. در صورت رویکرد فردشناسانه به دجال، رسالت رسانه زمینه ساز، تنها رسالتی تنذیری و هشداری خواهد بود که جامعه را نسبت به فردی خطرناک به نام دجال هشدار می دهد. چنین رسانه ای، «امروز» دیگر خود را درگیر با دجال نمی بیند، بلکه در انتظار حوادث «فردا» است. اما در صورت رویکرد جریان شناسانه به دجال، دیگر رسالت رسانه زمینه ساز در برابر شخص دجال نیست، بلکه در برابر پدیده ای به نام دجالیسم است که سازمان یافته و سیستماتیک اهداف و نقشه های شوم خود را برنامه ریزی می کند. در این صورت، رسالت رسانه زمینه ساز، رسالتی منفعلانه و تنذیری نسبت به «فردا» نیست، بلکه فعالانه و درگیرانه نسبت به «امروز» ارزیابی می شود. البته رویکرد جعلی نگریستن به روایات دجال نیز هست که رسالت رسانه زمینه ساز را به سوی رسالتی خاموش و مسکوت سوق خواهد داد. به نظر می رسد رویکرد جریان شناسانه به دجال، رسالت سنگین تری را بر دوش رسانه زمینه ساز می نهد که تبیین بیش تری را می طلبد. در هژمونی و جریان دجالیسم، دست کم دو گروه وجود دارد که رسالت رسانه زمینه ساز در رویارویی با آن ها یکسان نیست:1. گروه رهبران و سران جریان دجالیسم،2. گروه پیروان و فریب خوردگان جریان دجالیسم.در یک تقسیم بندی می توان این رسالت را در مقابل سران دجالیسم، سیاستی جهادی و سلبی (با دو راهکار «نقد و به چالش کشاندن تفکرات» و «افشای نقش ها و نقشه ها») و در مقابل پیروان فریب خورده پدیده دجالیسم، سیاستی ارشادی و ایجابی (با دو راهکار «تبیین مبانی و مواد معرفتی» و «نمایاندن کارکردهای دکترین مهدویت») ارزیابی نمود تا در نهایت، رسانه ای کارآمد و قویم بتواند با معرفت بخشی و بیداری عمومی در جهان، زمینه ها را برای اقامه حکومت ولایی به رهبری امام عصر (عج) فراهم نماید.

مسئله ی دجال در بیشتر ادیان بیان شده و فتنه او به پیامبران یادآوری شده است. نخستین بار در رساله یوحنا به او اشاره شده است. مقصود یوحنا از دجال، کسانی هستند که درباره ی تجسم مسیح، آراء گوناگون دارند، و نیز هر روحی که تجسم عیسی را انکار کند، دجال است. اما پیش زمینه های شکل گیری مفهوم دجال را می توان در مباحث مکاشفاتی و فرجام شناسانه دوره های اولیه تاریخ یهود، به ویژه در کتاب دانیال یافت. این موضوع در متون اسلامی نیز به صورت-های گوناگون آمده و در مورد اصل آن احتمالاتی داده شده است. برخی معتقدند که شخص است، برخی معتقدند، نوع و وصف است. با ورود مضامین قرآنی و اسلامی به ادب فارسی، مضامین مربوط به دجال نیز مورد استفاده ی شاعران قرار گرفته و در شعرشان انعکاس یافته است. قصد شاعران از بیان این مضامین صرفاً تلمیح نبوده، بلکه از آنها برای بیان دیدگاه های خود در قالب تشبیه و استعاره، نماد استفاده کرده اند. هر چند دجال شخصیتی منفور است و در شعر فارسی بازتاب گسترده ای نداشته است؛ با وجود این، همین بازتاب کم، ویژه و قابل توجه است. در شعر فارسی «شخص بودن دجال» غالب است و شاعران به احتمالات دیگری که در متون اسلامی درباره ی او داده شده است توجهی ندارند. این مقاله، چگونگی بازتاب دجال در دوحیطه متون اسلامی و شعر فارسی را دربخش های جداگانه بررسی کرده و درضمن نتیجه گیری، مقایسه ای میان این دو حیطه در این موضوع به عمل آورده است.

از میان نشانه های آخر الزمان و علائم ظهور، موضوع دجال از پردامنه ترین موضوعات در روایات فریقین است. در بین ویژگی های شخصی و پیرامونی دجال، موضوع نماد یا شخص بودن دجال از چالش برانگیزترین مباحث به شمار می رود. این نوشتار با روش کتابخانه ای در گردآوری اطلاعات و شیوه اسنادی در استناد به منابع و روش توصیفی تحلیلی در تجزیه و تحلیل داده ها، این مساله را که دجال شخص انسانی است یا نماد و سمبل برای یک جریان، بررسی کرده و به این نتیجه رسیده است که از سویی هیچ یک از ادله طرف داران نماد بودن دجال قابل دفاع نیست و از سوی دیگر، برخی از دلایل طرف داران شخص بودن دجال نیز غیرموجه است. با این حال، بسیاری از ویژگی هایی که طرف داران نماد بودن دجال برای اثبات دیدگاه خود ارائه کرده اند، از باب مجاز، از ویژگی های شخص دجال به شمار می آید.

یکی از نقاط مشترک در ادیان ابراهیمی، وجود یک نجات دهنده در آخرالزمان است که بر اساس آن شاهد استیلای حکومت صالحان در جهان خواهیم بود.با بررسی ماثورات ادیان آسمانی به علایم و نشانه هایی مشترک برای فرارسیدن زمان این رویداد بزرگ، پی می بریم که یکی از آنها ظهور دجال با عنوان اسلامی و آنتی کرایست یا ضدمسیح با عنوان مسیحی آن است.اگرچه تصور هریک از دو مکتب در پیشینه و پسینه این عنوان در بعضی موارد متفاوت است اما می توان به نقاط مشترکی در حضور دجال در جامعه پی برد که مهمترین آن رویارویی با مصلح در برپایی حکومت عدالت محور است.در این مقاله، ضمن بررسی پیشینه موضوع آنتی کرایست در مسیحیت به عملکرد وی در ماثورات اسلامی اشاره خواهد شد تا به نقاط مشترک و غیر مشترک معلوم گردد.

شناخت دقیق آرای مستشرقان درباره معارف اسلامی و نقد علمی دیدگاه های آنان، برای مسلمانان دارای ضرورتی انکارناپذیر است. به همین منظور، در پژوهش حاضر تلاش شده است با روش توصیفی- تحلیلی، به معرفی و آسیب شناسی مقاله دجال در «دایره المعارف قرآن لیدن» پرداخته شود. «نیل رابینسون» نویسنده مقاله، مطالب مربوط به دجال را با استناد به کتاب مقدس و روایات اسلامی بررسی کرده است. رویکرد تطبیقی بین کتاب مقدس و روایات اسلامی که در مقاله یادشده به چشم می خورد، از محاسن آن محسوب می شود. استفاده از برخی روایات اسلامی ضعیف در توضیح پاره ای از مطالب مربوط به دجال، از جمله وجوه ضعف پژوهش نویسنده به شمار می آید. چکیده عربی:لایخفی علی أحد بإن المعرفة الدقیقة والواضحة للمستشرقین وآرائهم والتی تدور محورها حول العلوم والمعارف الإسلامیة والعمل علی نقدها وتفنیدها هو أمر فی غایة الأهمیة وضرورة ملحة لایمکن تجاوزها وإغفالها بحال من الأحوال، وتتطرق المقالة هذه الی التعریف ومعرفة الآضرار والدوافع والآثار السلبیة التی تضمنتها مقالة الدجال فی (دائرة لیدن للمعارف والعلوم القرآنیة) وذلک من خلال إستعمالها للأسلوب الوصفی – التحلیلی، وقد قام «نیل رابنسون» کاتب هذه المقالة بدراسة المواضیع المتعلقة بالدجال بالإعتماد علی الکتاب المقدس والروایات الإسلامیة، ومن المحاسن والنقاط الإیجابیة التی حوتها هذه المقالة هی العملیة التطبیقیة التی قام بها الکاتب بین الکتاب المقدس والروایات الإسلامیة وبطبیعة الحال فإن ذکر الروایات الإسلامیة الضعیفة فی شرح وتوضیح المواضیع التی تخص الدجال تعتبر من جملة الوجوه والمنهجیة الضعیفة وغیر الشفافیة التی طغت علی تلک المقالة.

ظهور دجال یا ضد مسیح که در همه چیز با مسیح مخالف است، در مسیحیت از نشانه های ویژ آخرالزمان به شمار می آید. باور به دجال در قرون اولی مسیحی با الهام از کتب مکاشفه ای عهد عتیق توسط پدران کلیسا مورد توجه قرار گرفت، در قرون وسطی بسط یافت و از قرن شانزدهم میلادی به بعد مصادیق زیادی برای آن در نظر گرفته شد. در کتاب مقدس آیاتی چند به دجال اشاره دارد. حاکمیت او اهریمنی و جهانی است و براساس مکاشف یوحنا، دنیا شیطان را در قالب این رهبر حیوان منش جهانی پرستش خواهد کرد. دجال دشمن نهایی نیکی ها است و تعالیم مسیحی بر این امر تاکید دارد که او از هم اکنون در کار است. او و لشکریانش با خدا و نقشه های او مخالفت می کنند. برخی او را شخصی شرور، عده ای آن را یک نظام و جریان جهانی می دانند، و عده ای دیگر نیز برخی از رهبران مذهبی و سیاسی دنیا را به عنوان ضد مسیح یا دجال در نظر می گیرند. به نظر می رسد که اعتقاد به ظهور دجال ریشه در یهودیت داشته باشد. بازتاب اسلامی این پدیده را می توان در شخصیت «الدجال» یافت، که تاثیر آشکاری در الهیات، هنر، ادبیات و سیاست دارد. در این جستار کوشش بر آن بوده است که برخی ابعاد مختلف ضد مسیح مورد بررسی قرار گیرد.