سرزمین طبرستان از جمله مناطقی است که وجه تسمیه و حدود جغرافیایی آن مورد مناقشة بسیاری بوده است. این عنوان به طور رسمی در دوران قبل از اسلام و بخشی از دوران اسلامی (تا پایان سدة هشتم هجری) کاربرد عام داشته است. از این زمان به عللی نه چندان مشخص جای آن را کلمة مازندران گرفت. دگرگونی در نام و نشان این منطقة راهبردی از حیث اهمیت تاریخ و هویت محلی مسئلة مهمی است که هدف نوشتار حاضر قلمداد می شود. این نوشتار با رویکرد توصیفی تحلیلی، ضمن توجه به پیشینة طبرستان و ماهیت سیاسی، فرهنگی و اجتماعی آن، جایگزینی عنوان مازندران را برای حدود جغرافیایی مورد نظر بررسی می کند. حاصل تحقیقات نشان می دهد که وجة تسمیة طبرستان با ساکنان حاضر در آن و نام گذاری مازندران با ویژگی های جغرافیایی آن تناسب بیشتری داشته است. گسترة سیاسی این محدودة جغرافیایی به ویژه در دورة اسلامی نیز، بنابر عللی همچون رقابت های خاندانی، درگیری های داخلی و توسعه-طلبی حکام، در نوسان بوده است.

آل دابویه عنوان خاندانی است محلی که توانست بیش از یک قرن بر ناحیه ای موسوم به پتشخوارگر حکومت نماید. آنان زمانی روی کار آمدند، که از طرفی نفس امپراطوری ساسانی به شماره افتاده بود واز طرفی دیگر سیل بنیان کن اعراب را کسی یارای مقابله با آن نبود. اما حکومت دابویگان در چنین شرایطی توانست پا بگیرد و با قدرت، تا مدتها تداوم یابد. حتی سقوط و زوال بزرگترین حکومت های عصر را چون امپراطوری ساسانیان و خلافت اموی نظاره نماید بی آنکه خللی در ماهیت حکومت محلیش ایجاد شود. به نظر می رسد آنها با استفاده از موقعیت جغرافیایی خاص خود و همچنین با اتکا به قدرت نظامی و برقراری مناسبات سیاسی و در نهایت حفظ ارزش ها و سنن باستانی و اتکا به مقبولیت محلی؛ تداوم خود را تضمین نمودند. در این پژوهش با اتکا به منابع این دلایل مورد بررسی قرار گرفته است.

نقش ناپایدار سامانیان طی یک قرن بر طبرستان، بی سبب و حتی بی نتیجه نبود. عنصر اصلی در سلطه سیاسی و نظامی امیران خراسان بر این ولایت، نابسامانی های گسترده پس از ظهور علویان، تضعیف استیلای خلفای عباسی و به ویژه تبدیل طبرستان به پناهگاهی برای سرداران عاصی و مدعیان بر سامانیان بود. چنانچه استیلای نظامیان بر طبرستان در این روزگار را هر آیینه می توان در راستای سیاست ورزی و مقاصد دولت آل سامان برشمرد. در چنین هنگامه ای از آتش و خون، بی شک شمشیر آخته سرداران دیلمی در کوره تفتیده وقایع طبرستان که از سوی سامانیان به تمهید و تدبیر دامن زده و آبدیده شده بود؛ ناباورانه ساختار دولت های دیالمه را پی ریزی نمود، تا نه تنها سرنوشت ایران؛ بلکه حیات سیاسی و نظامی سرزمین های اسلامی و خلافت را نیز دگرگون سازد. نتیجه اینکه طبرستانی که خود در آغاز قرن چهارم هجری از جامعیت لازم بر تثبیت حکومتی پایدار برخوردار نبود، بسترساز ثبات سیاسی پایان قرن چهارم گردید. روش تحقیق در این مقاله توصیفی-تحلیلی و مبتنی بر استنادات به منابع و مآخذ است.

اهداف: سرزمین طبرستان (مازندران فعلی) در شمال ایران یکی از مناطق علم خیز و دانش پرور جهان علم است. ابوعبدالله طبری ناتلی یکی از ریاضیدانان و منطق دانان، حکیم و گیاه شناسان ایرانی حدود سده چهارم هجری که از استادان ابن سینا (370-428 ق) در بخارا بوده است. هدف نگارندگان این مقاله بازبینی اساسی زندگی و بیوگرافی ابوعبدالله ناتلی است، با وجودی که متاسفانه از سال تولد و زمان و مکان درگذشتش در منابع تاریخی هیچ اطلاعی نداریم. مواد و روش ها: روش به کارگرفته شده در این پژوهش تاریخی (Historical Research) که با استفاده از منابع کتابخانه ای و اینترنتی تدوین شده است، نگاهی تاریخ نگارانه و شیوه ای است که در علوم انسانی مرسوم است، به نقد و بررسی زندگانی و آثار حکیم ابوعبدالله طبری ناتلی می پردازیم. یافته ها: در این پژوهش با بررسی جغرافیای ناتل در مازندران، آثار و تالیفات و افکار و اندیشه های ابوعبدالله ناتلی تا اندازه ای در روشن کردن زندگی علمی این حکیم گرانمایه و استاد فرزانه ابن سینا تلاش نمودیم. نتیجه گیری: در این پژوهش از این دانشمند گمنام با وجود تالیفات متعدد کمتر مورد توجه مورخان تاریخ علم قرار گرفته است که در این پژوهش علاوه بر شرح زندگانی و اعتقادات مذهبی و معرفی آثار و تالیفاتش نیز تا اندازه ای پرداختیم و به علت آشنایی حکیم با مباحث داروشناسی، گیاه شناسی، فلسفه، منطق و ریاضیات می توان نتیجه گرفت که وی در زمینه کلیه علوم و دانش های دوران خویش دارای تبحر بوده که این مهارت و نوآوری هایش در بسیاری از آثار طبی، داروشناسی و فلسفی علماء، دانشمندان و پزشکان همعصر خویش و حتی بعد از خود انعکاس یافته است.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

ظهیرالدین مرعشی، (م. 892 ق.)، در کتاب «تاریخ طبرستان و رویان و مازندران»، از قوم «بنو ناحیه» یاد می کند که در طبرستان ساکن بودند؛ در دوران خلافت امیرالمومنین (ع)، به مسیحیت گرویدند و از این رو، سرکوب شدند. در تاریخ های محلی که در قرون بعد تدوین شده است، از جمله کتاب «التدوین فی احوال جبال شروین» اثر محمد حسن خان اعتماد السلطنه (م. 1313 ق.) و کتاب «مازندران و استرآباد» اثر رابینو (م. 1950 م.) نیز این داستان تکرار شده است. اگر چه در آثار مرتبط با تاریخ مسیحیت، از حضور مسیحیان در نواحی شمالی ایران یاد شده است، روایت ظهیرالدین مرعشی از «بنو ناحیه» دریافت نادرستی است از آن چه مورخان متقدم بر او نوشته اند. در این مقاله، ضمن مقایسه تطبیقی اثر مرعشی با منابع متقدم تر، دلایل موجود در نادرستی روایت ظهیرالدین مرعشی بررسی می شود.

چکیده فارسی: در عرصه سیاسی مهم ترین نتیجه مهاجرت سادات علوی به شمال ایران در قرن سوم هجری، تأسیس حکومت شیعی علوی در طبرستان بود. در اوایل قرن چهارم هجری با شکل گیری و بنیان گرفتن مکتب ناصریه، شهرهایی چون آمل و هوسم از مراکز اصلی ترویج فرهنگ شیعی در سراسر طبرستان و دیلم به شمار می رفتند. این نوشتار بر آن است با شیوه توصیفی و تحلیلی، تلاش ناصرکبیر در نشر اندیشه شیعی طبرستان را مورد بررسی قرار دهد. در مجموع می توان چنین نتیجه گرفت، محبوبیت علویان در بین عامه مردم طبرستان از یک سو و تلاش ناصرکبیر در نشر اسلام و اندیشه شیعی، سبب ساخت و راه اندازی مدارس، کتابخانه ها، محافل بحث و مناظره و تدریس علوم دینی شد. تمامی این موارد در اعتلای فرهنگ شیعی تأثیرگذار بوده است. اهمیت این تلاش ها در این است که با توجه به جو سیاسی و تسنن حاکم، این منطقه در احیای فرهنگ شیعی تلاش نموده است. چکیده عربی: ان اهم نتیجه فی المجال السیاسی لهجرة السادة العلویة الی شمال ایران فی القرن الثالث الهجری، هو تاسیس حکومة شیعیة علویة فی طبرستان. فی بدایة القرن الرابع للهجرة مع بلورة و تاسیس المدرسة الناصریة، کانت المدن مثل آمل و هوسم تعد من المراکز الرئیسیة لأشاعة و ترویج الثقافه الشیعیة فی جمیع انحاء طبرستان و الدیلم. المقال الحالی یسعی بطریقه وصفیه تحلیلیه الی دراسة مساعی الناصر الکبیر لاشاعة الفکر الشیعی بطبرستان. اجمالا یمکن الاستنتاج بان شعبیه العلویین بین عامه الناس بطبرستان من جهة و سعی الناصر لترویج الاسلام و الفکر الشیعی، ادی الی بناء و تشیید المدارس، المکتبات، اوساط البحث و المنظارة و تدریس العلوم الدینیة. ان جمیع هذه الحالات کانت مؤثرة فی رقی الثقافة الشیعیة. ان اهمیة هذه المساعی تکمن فی انه بالرغم من الاجواء السیاسیة و ان الحاکم من اهل السنة، فان هذه المنطقه سعت فی احیاء الثقافة الشیعیة.

علویان طبرستان همواره درگیر پدیده ی آسیب زای «اختلافات درونی» بودند که نهایتاً باعث سقوط شان شد. در این پژوهش سعی شده تا بدین سوال پاسخ داده شود که اختلافات درونی علویان طبرستان در سقوط حکومت شان چه نقشی داشت؟ بحث از ابعاد دولت علویان بدان جهت اهمیت دارد که آنان اولین گروهی بودند که اسلام را در طبرستان منتشر و دولت آنان اولین دولت شیعی مذهب در ایران بود. فرضیه آن است که اختلافات علویان در دو بُعدِ مسائل درونی حکومت نظیر امور سیاسی دولتمردان و افکار عمومی مردم طبرستان و مسائل بیرونی از قبیل سیاست های حکام سایر مناطق و امور مربوط به مردم مناطق هم جوار از خود تاثیر سوء برجای نهاد. بر اساس یافته ها، در میان عوامل چندگانه سقوط حکومت علویان طبرستان این عامل درونی که از ابتدای حکومت ظهور و بروز پیدا کرده بود بیشترین نقش را در پوسیده شدن بنیان های دولت ایفا کرد. این تحقیق براساس متون تاریخی کهن و با تکیه بر منابع کتابخانه ای به انجام رسیده است.

زیدیه نام فرقه ای منشعب از شیعه است که بعد از قیام زید بن علی در کوفه(122ق) تشکیل شده است. این فرقه در گذران حیات خود تطوراتی را تجربه نموده است. تطوراتی که با تشکیل حکومت زیدی در طبرستان و دیلم رقم خورد. اما این حکومت به دلایلی دوام نیاورد و مذهب زیدیه نیز با فاصله و زمان بیشتری ازبین رفت و جای خود را به امامیه داد. سوال این است که این تحول چه علل و عواملی داشته است؟ بررسی علل تحقق این تغییر مذهب با مراجعه به متون اصیل زیدیه و توصیف و تحلیل یافته برای تبیین علت ها، موضوع این اثر است. به نظر می رسد در کنار علل مختلف، مهم ترین علت این امر، ناهمگونی منظومه فکری و اعتقادی، از جمله: امامت (مهدویت، کیفیت انتخاب امام، جواز امامت چند امام در زمان واحد) و اعتقادات دیگری که از این امر ناشی می شد، مثل روی آوردن به اعتزال و فقه حنفی و نیز موضوع مهمی مثل عدم اعتقاد و عمل به تقیه، فساد اخلاقی و رفتار آنان و خروج از زی اسلامی، زمینه اضمحلال زیدیه را در طبرستان فراهم آورد.

قدرت گیری علویان در شمال ایران معلول تحولات سیاسی، فکری و نظامی مناطق غربی طبرستان، گیلان و دیلمان دربرابرِ عباسیان بود. این پهنه یگسترده به دلیل بهره گیری از شرایط طبیعی نه تنها دربرابر اعراب مسلمان، بلکه در مقابلِ حکومت های مرکزی ایران نیز توانستند پایدار باشند؛ اما از سده یسوم هجری به علت بهره گیری عباسیان از خاندان های ایرانی برای دست یابی بر مناطق فتح نشده یگیلان و دیلمان، امکان مقاومت دربرابرِ آنان بسیار دشوار شد. بدین جهت مردم طبرستان غربی و گیلان برای نشان دادن مخالفت خود دربرابرِ عباسیان با انگیزه یسیاسی و نظامی از مدعیان حکومت عباسی به ویژه علویان حمایت کردند. حکومت های محلیِ این سامان با دعوت از علویان از آنان به صورت ابزاری برای مخالفت با عباسیان استفاده کردند. براساسِ یافته های پژوهش می توان این گونه استنباط کردکه برخلاف پژوهش هایی که تأسیس حکومت علویان درطبرستان را نتیجه ی تلاش های حسن بن زید می دانند، منافع مردم گیل، دیلم وطبرستان غربی موجب شکل گیری علویان در این سامان شد. هرچند این اقدامِ خاندان های کهن دیلمی درنهایت به نفع علویان تمام شد، اما بعدها دودمان های دیلمی با رنگ و لعاب اسلامی از درون علویان سر برآوردند. در پژوهش حاضر با استنادبه منابع و داده های تاریخی ضمن بررسی تعامل و تقابل دودمان های گیل و دیلم با علویان نقش شاخص های فرهنگی، نظامی و سیاسی مؤثر در روابط بین علویان و دیلمیان تحلیل و ارزیابی شده است.