مرجئه شیعه نام جریانی است که در کوفه سده دوم نقاب از چهره برگرفت. این گروه که عمدتا به دنبال بروز شرایط اجتماعی سیاسی کوفه و احتمالا به منظور حل و فصل معضلات پیش روی جامعه شیعی، خود را از شیعیان اعتقادی متمایز کردند، در مساله امامت به عنوان محوری ترین کانون فکری شیعه، ایده ای مطرح ساختند که به واقع گونه ای عقب نشینی از این مبنای فکری شیعه بود. سامان دهندگان این رویکرد که بعضا از اصحاب امام باقر و امام صادق 8 و شیعیان او به شمار می آمدند با ارائه نظریه خویش به تدریج از سوی شیعیان راستین، طرد شده و عملا به جریانی که سال ها بعد از زیدبن علی حمایت کرد، متمایل شدند؛ گروهی که منابع فرقه نگاری از آن با نام «بتریه/ بتریه» یاد کرده اند. مرجئه شیعه هر چند پیش از جریان زید حضور فکری داشتند، اما سال ها بعد از او، بهترین بستر نظری را برای پذیرش نظریه امامت مفضول از سوی زیدیه فراهم آوردند. این نوشته درصدد است با خوانش تاریخی این جریان فکری و برشماری بارزترین مولفه فکری آنان، ضمن واکاوی زمینه های ظهور و بروز برخی نظریه های امامت، بستر دریافت و فهم برخی روایات شیعه را در این زمینه هموار تر سازد.

هدف: آنچه این مقاله در پی آن است، نشان دادن برخی هم گرائی های اعتقادی و ریشه ای در دو تفکر ارجاء و سکولار است.روش: روش انجام تحقیق از نظر راهکار، کتابخانه ای و از نظر راهبرد، توصیفی- تاریخی است.یافته ها: فرقه مرجئه مولود وقایع سیاسی قرن دوم هجری است. این فرقه در تفسیر ایمان به این مساله روی آورد که ایمان، امری بسیط است و هیچ گناه کبیره ای انسان را از دایره ایمان خارج نمی کند و قضاوت در مورد ایمان افراد را باید تا قیامت به تاخیر انداخت. در مقابل، سکولاریسم نیز مکتب فکری و سیاسی ای است که به نحو جدی در قرن هفدهم میلادی ظهور و بروز پیدا کرد. این مکتب با تاکید بر دنیاگرایی و اصالت بخشی به دنیا، به جدایی دین از عرصه اجتماع و سیاست تاکید دارد، که پیامد آن افول دین و کنار گذاشتن آن از عرصه حیات اجتماعی و سیاسی انسانهاست.نتیجه گیری: دو تفکر ارجاء و سکولار، در مبانی، ریشه ها و پیامدها دارای اشتراکات قابل تاملی اند. هر دو به کنار زدن دین و مفاهیم دینی از عرصه سیاسی تاکید دارند.

فرقه مرجیه از جمله گروه های سیاسی-فکری بود که در نخستین سده ی اسلامی با پرهیز از قضاوت در خصوص عقاید و مواضع جناح های فعال در میدان سیاست و اجتماع، پا به عرصه وجود در جامعه پرتلاطم مسلمانی گذاشت. چنین به نظر می رسد که عملکرد دوگانه مرجیه در تاریخ-سازش و مقابله با حکومت-و به تبع آن داوری دو سویه درباره ایشان، به دوگانگی موجود در اندیشه آنان و به تعبیر بهتر ماهیت دو پهلوی کلمه ارجاء و تعریف خاص آن از ایمان، یعنی دو رکن اصلی تفکر مرجیه باز می گردد. از همین جهت اصطلاح مرجیه برای طیفی از جریان های گوناگون فکری و سیاسی و گاه متضاد و حتی در مورد خوارج و شیعه به کار رفته است. مسئله محوری پژوهش حاضر این است که نوع مواجهه و واکنش فرق مرجیه در سازش و مقابله با امویان چگونه بوده است؟ هدف پژوهش پیش روی آن است که نشان دهد که امویان از این رویکرد دوگانه مرجیه چگونه در جهت مشروعیت یابی خود بهره برداری کردند. این پژوهش با رویکردی انتقادی به پژوهش های پیشین و با نگاه توصیفی-تحلیلی سامان یافته است.

لطفا برای مشاهده چکیده به متن کامل (PDF) مراجعه فرمایید.

مرجئه به عنوان یکی از فِرَق اسلامی بر اساس اوضاع و احوال حاکم بر جامعه اسلامی ظهور کرد. این تفکر ابتدا با پرهیز از داوری درباره صحابه پیامبر (ص) راجع به مسئله جانشینی ایشان، نخستین پایه های عقیدتی اش را بنیان نهاد. هرچند ابتدای ظهور این فرقه با مسائل سیاسی گره خورده بود اما به تدریج و با گذشت زمان، تعالیم ابتدایی اش وارد مباحث کلامی و دینی شد؛ تفکراتی که قائل به جدایی ایمان از عمل اشخاص شد. در بررسی عوامل شکل گیری اندیشه ارجاء باید در وهله اول عوامل دینی و غیردینی را بررسی کرد. پرسش این پژوهش حول این محور است که چه عواملی باعث شکل گیری اندیشه مرجئه در خراسان شد. در این باره باید به عواملی همچون موقعیت جغرافیایی و اقتصادی خراسان، اختلافات قبیله ای، فتوحات و گروه های اجتماعی گوناگون اشاره کرد که در این مقاله به روش توصیفی تحلیلی بر مبنای تاریخی بررسی خواهیم کرد.

چکیده فارسی: هر چند ظهور اندیشه و علایق ارجایی در شرایط پس از تحول در جوامع انسانی قطعی است، اما عوامل موثر در پیدایش و رشد آن همیشه قابل بررسی است. پس از تشکیل حکومت نبوی در مدینه؛ تحولات ساختاری عمیقی ابتدا در جامعه عربی و سپس در بخش مهمی از جوامع بشری واقع شد. این تحولات در عرصه حیات جمعی جامعه و هم در میان متفکران سده های آغازین هجری انعکاسی وسیع یافت. یکی از جلوات این انعکاس پیدایش جریان مهم و تاثیرگذار ارجا است که زمینه های فکری، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی عدیده ای آن را پشتیبانی می کند. این زمینه های خاستگاهی، موضوعی است که نیاز به مطالعه و تحقیق عمیق و وسیع دارد.از آنجا که مرجئه پس از فروپاشی حکومت بنی امیه عملا راه انحطاط پیمودند و همواره در معرض انتقاد و اعتراض مذاهب مختلف اسلامی قرار داشته اند، مواریث فکری و بسیاری از واقعیتهای تاریخی مربوط به آنان یا از میان رفته و یا عمدتا توسط مخالفانشان گزارش شده است. از این رو، حصول به واقعیت نسبت به آنان دشوارهای خاصی دارد و نیازمند استفاده از ابزارها و روشهای گوناگون است.در این مقاله کوشش شده است با بهره گیری از بعضی از این روشها و استفاده از گزارشهای متفاوت و بعضا متناقضی که در منابع تاریخی وجود دارد، خاستگاه فکری و سیاسی مرجئه مورد بررسی قرار گیرد. عوامل درون و برون دینی زمینه ساز پیدایش و رشد مرجئه، مستند به گزارشهای منابع متقدم معرفی و تحلیل شده است.   چکیده عربی:إن ظهور الفکره و الرغبه الارجائیه فی ظروف بعد تطور المجتمعات البشریه أمر حتمی لکن البواعث المؤثره فی ظهورها و نموها لایزال قابلا للبحث و الدراسه.و قد حدثت تطورات اساسیه و أثیله بعد تألیف الحکومه النبویه فی المدینه المنوره بدأت من المجتمع العربی وامتدت إلی فصائل هامه من المجتمعات البشریه. و کان لهذه التطورات صدی عظیم فی صعید الحیاه الاجتماعیه للمجتمع و بین مفکری القرون الهجریه الاولی. إن نشأه التیار الإرجائی الهام و المؤثر کانت حصیله هذا الصدی العظیم الذی دعمته المجالات الفکریه، والإقتصادیه و الثقافیه المختلفه. إن قضیه نشأه الفرق موضوع یحتاج إلی دراسه و بحث واسع و عمیق. سلکت المرجئه طریق الإنحیاز حقا بعد إنهیار النظام الأموی و اصبحت علی بساط النقد و الاحتجاج المستمر من قبل المذاهب الاسلامیه. فمن هذا المنطق تبدد کثیر من تراثها الفکری و حقائقها التاریخیه او رویت أخبارها من قبل معارضیها، لذلک نواجه صعوبات جمه فی الحصول علی حقائقها و نحتاج إلی وسائط و معدات و مناهج کثیره فی البحث.درسنا فی هذا البحث نشأه المرجئه الفکریه و السیاسیه بعد جهد جهید و الأخذ بالمناهج و التقاریر المختلفه و بعض التقاریر المتناحره التی وردت فی المصادر التاریخیه فتم تحلیل البواعث الدینیه الخارجیه و الداخلیه التی ادت إلی نشأه المرجئه و تطورها استنادا علی المصادرالقدیمه.

«ایمان» کلید نجات و رستگاری انسان ها بشمار می رود، ازاین رو، متکلمان و فلاسفه هر دین درصدد تعیین ماهیت و تبیین حقیقت و گوهر آن برآمده، دامنه بحث ایمان که از سال های اولیه ظهور هر یک از دو دین اسلام و مسیحیت مطرح شده بود، به امروز کشیده شده است و بسیاری از اندیشمندان در تکاپوی بررسی آنند. از مباحثی که درباره مسئله ایمان مطرح می شود، «عمل» و نقش آن در شکل گیری ایمان است. پرسش این است که چه ارتباطی بین عمل و ایمان برقرار است؟ آیا عمل صالح ایمان را می سازد یا ایمان مستقلاً تشکیل شده و به دنبال آن عمل از مؤمن بروز می کند. این گفتار درصدد بررسی مفهوم ایمان و جایگاه عمل از دیدگاه مرجئه (از نخستین فرقه های اسلامی) و پروتستان (یکی از سه فرقه بزرگ مسیحیت) است. به نظر می رسد این دو گروه در این مسئله که عمل از ارکان ایمان نیست، با هم اشتراک دارند.

تداوم تفکرات اباحی گرایانه از گذشته تا زمان حاضر میان برخی از فرقه های اسلامی و ضربه ای که فرهنگ و تمدن اسلامی از اینها متحمل می شود، ضرورت توجه به آن را بیشتر می کند. شاید بتوان گفت نمود بارز تفکر اباحی گرایانه در قرون اولیه اسلامی بین مرجئه و غالیان بوده است. مرجئه و غلات هر یک با باورهایی خاص، تفکرات اباحی گرایانه را ترویج کرده اند. سؤالی پژوهش حاضر این است که نوع مواجهه امامان شیعه^ با باورهای انحرافی و تخریبی اهل اباحه چگونه بوده است؟ بررسی منابع تاریخی و روایی نشان می دهد پیشوایان دینی به رد این باور انحرافی پرداخته و همواره عمل را از لوازم ایمان دیده و با تفکرات اباحی گرایانه مرجئه و غلات به شدت برخورد کرده اند، حتی در مواردی اهل اباحه را لعن کرده و از آنان برائت جسته اند. این پژوهش ضمن معرفی اجمالی این انحراف، به نوع مقابله امامان^با آن می پردازد.

در جامعه مسلمانان سده اول و دوم، اندیشه «ارجاء» در دو مرحله سیاسی و کلامی ظهور و بروز یافت که در هر دو مرحله، تاخیر و وانهادن امری به روز قیامت و یا واگذاری امری به خداوند نهفته است. واژه «مرجئه» در روایات منسوب به پیامبر و امیرالمومنین نیز به کار رفته است که با حذف روایات ضعیف، می توان ادعا کرد که در کلام آن دو بزرگوار این واژه اغلب در معنای «اهل سنت و جماعت» یا «اصحاب حدیث»؛ و در معنایی متفاوت با معنای مشهور به کار برده شده است. از امام باقر به بعد بیشتر روایاتی که درباره مرجئه یا اندیشه ارجاء نقل شده نیز معنای اهل سنت و جماعت یا اصحاب حدیث در آنها اراده شده است و دیگر روایات موجود با قرینه هایی لفظی به معانی دیگر ارجاء اشاره کرده اند. در این نوشتار با بررسی بیشتر روایاتی که به اهل بیت: نسبت داده شده اند، معانی قابل برداشت از واژه (اصطلاح) «مرجئه» یا «ارجاء» مورد بررسی قرار می گیرد.

اندیشمندان در طول تاریخ، نقش موثری در حیات سیاسی جوامع داشته اند. به همین جهت حکومتگران با آگاهی از نقش و جایگاه مهم آنان، برای سهولت سلطه بر جامعه و کسب مقبولیت و مشروعیت، تعامل با اندیشمندان و همراه ساختن حیات فکری جامعه را با حکومت ضروری می دانسته اند؛ اما این تعامل دوجانبه همیشه به سود طبقه حاکم نبوده، بلکه گاهی تفکر گروهی از اندیشمندان در مقابله با حکومتگران، موجب تضعیف یا حتی سقوط آنان گردیده است. مقاله حاضر، تعامل حکومتگران اموی و اندیشمندان جامعه را بررسی می کند و چگونگی شکل گیری، هدف و تاثیر گذاری هر یک از گروه های فکری مانند اهل حدیث، مرجئه، جبریون و قدریه را در دوره امویان تبیین می نماید و مدلل می سازد که اندیشمندان جامعه اسلامی درتعامل با خلفای اموی یکسان عمل نکرده اند. چنان که گروهی از اندیشمندان در خدمت خلفای اموی قرار گرفته و به ابزاری برای توجیه حکومت آنان تبدیل شدند، و در مقابل، گروهی دیگر به نقد خلفا و خلافت اموی پرداختند و منشا تغییر و تحولاتی در جامعه اسلامی گردیدند.