در بخش اول این مقاله ی دوجزئی، جایگاه ویژه ی زرتشت به عنوان نخستین بنیادگذار دین مورد بررسی قرار گرفت. در این مقاله نشان داده می شود که چگونه به واسطه ی آموزه های زرتشت، چندخدایی جای خود را به یکتاپرستی رادیکال داد. به جای یک دین آیینی، زرتشت دینی کتاب محور را بر اساس اوستا بنیان نهاد. در مرکز این دین، اهورامزدا قرار دارد که پیامبر و بنیان گذار دین، از طریق وحی، رابطه ای تقریباً دوستانه با او برقرار می کند. افزون بر این، زرتشت یک آموزه ی نوین درباره ی آخرت ارائه می دهد که در آن، مرز روشنی میان جهان مثبت پس از مرگ و مفهوم دوزخ ترسیم شده است. اعمال انسان در این دنیا، مبنای داوری درباره ی سرنوشت او در دادگاه پس از مرگ خواهد بود. افزون بر این، در این مقاله شرایطی که امکان چنین یکتاپرستی آشکاری را فراهم کرده اند، همچنین پیامدهای منفی ای که یکتاپرستی به همراه دارد، مورد بررسی قرار می گیرد. در نهایت، زرتشت – در کنار اخناتون در مصر باستان – به عنوان نخستین فردی تعریف می شود که کاملاً مستقل و بدون تأثیرپذیری از دیگران، این شکل از یکتاپرستی را ابداع کرد؛ شکلی که از طریق یهودیت و مسیحیت حتی به اسلام نیز راه یافت.

اندیشه وران شیعی و اغلب اهل سنت، بر اساس دلایل عقلی و نقلی، اجداد پیامبر گرامی اسلام را مومن دانسته اند. یکی از دلایل، آیه 219 سوره شعراء است که می فرماید: *و تقلبک فی الساجدین*. پژوهش پیش رو، با روش توصیفی-تحلیلی، به بررسی آراء 114 تفسیر از فریقین، پرداخته و آ ن ها را در چهار دیدگاه، بازشناسانده است. دیدگاه نخست، مفاد آیه را انجام دادن رکوع و سجود پیامبر(ص) در نماز جماعت؛ و دیدگاه دوم آیه را اشاره به رویت اصحاب پشت سر خود، به هنگام نماز توسط پیامبر می داند. این دو دیدگاه، آیه را به دور از موضوع بحث دانسته اند. دیدگاه سوم، مراد از ساجدان را با استناد به روایات، اهل بیت(ع) شناسانده و دیدگاه چهارم نیز که رای اغلب مفسران فریقین است، با استناد به شواهد درون متنی هم چون دلالت واژگان و ترکیب جمله، و نیز شواهد برون متنی نظیر روایات مورد اعتماد صحابیان و مفسران متقدم، معنای آیه را ناظر به انتقال نسلی پیامبر(ص) در اصلاب اجداد مومن اهل سجده، معرفی کرده است. بررسی نگارندگان، نشان می دهد که بر اساس شواهد و دلایل، استظهار موحد بودن اجداد پیامبر(ص) به عنوان معنای اظهر یا یکی از وجوه معنایی آیه بر اساس امکان حمل الفاظ بر بیش تر از معنای واحد، رواست و دیدگاه سوم نیز با آن هم سویی، تعاضد معنایی و توسعه مصداقی دارد.

تحقیقات وسیعی درباره سعدی و غرب تا به حال انجام شده است، اما سهم سعدی در آثار ولتر، این فیلسوف روشنگر که امروز حتی به نام پیش کسوت تساهل و تسامح شناخته شده است و تمام دوران طولانی زندگیش را برای بهبود جوهره وجود انسانی چه از طریق حکایات (معروف ترین آن ها زدیگ یا صادق) و چه از طریق تحقیقات تاریخی (تاریخ شاهان یا تتبع بر اخلاقیات) صرف کرد بسیار است. فیلسوفی چون ولتر در سعدی همان آنی را پیدا کرد که تا آخر قرن 17 افکار مسالمت جویانه اش به خصوص نزد سیاحان پروتستان ستایش شد. از اوایل قرن 18 روشنگران برای اشاعه مرام فلسفی خود بر پایه انسانگرایی مسیحی کلاسیک جدید خلاف کلاسیک یونان باستان در جهت بهبود وضع سیاسی و مذهبی جامعه فرانسه بر مبنای وضع قوانین و اعتلای اخلاقیات احتیاج به منابع زنده و مستدل از کشورهای بر سر زبان و دور از اروپا داشتند. خواهان آن بودند که با نشان دادن فرهنگ غنی دیگری کمبودها و خود باوری های بی محتوای طبقه فرهنگ زده فرانسه را انتقاد کنند. شواهد و تحقیقات نشان می دهد که ولتر بیش از آنچه به طور گذرا بخواهیم در باره اثر پذیریش از سعدی در قسمتی از حکایاتش بگوییم به او مدیون است. جای پای او را چه مستقیم آنجا که خود اعتراف می کند و چه غیر مستقیم آنجا که در تاملات و واکنش هایش انعکاس می یابد، می توان جست وجو کرد. در ادبیات ولتر نه تنها شرق افسانه ای با طنز و استعاراتش نفوذ دارد، بلکه فلسفه اخلاقی، خداپرستی و سیاسی و بالاخره ایده آل انسان دوستی سعدی نیز در نوشته هایش حلول کرده است؛ به همین دلیل هم منابعی را که نشان می دهند ولتر از سعدی بهره ها برده است، نباید از نظر دور داشت، زیرا این منابع می توانند ادعای تفاهم ولتر با سعدی را در این پژوهش ثابت کنند و دلایلی بر پیشرفت تاثیر افکار سعدی بر میراث گذاران اواخر قرن و شعرا، محققان و مترجمین قرن 19 و ادبیات نوین باشند.

مکتب ودانتا اصیل ترین جریان فکری و فلسفی هندی است که اصول فکری خود را از اوپانیشادها گرفته و بر وحدت گرایی و یکتاپرستی تاکید دارد. مورخان هندی، تاریخ این مکتب را به سه دوره ماقبل شانکارا، دوره شانکارا و دوره پساشانکارا تقسیم می کنند. در دوره اول، شخصیت هایی مانند بادرایانا و گوداپادا ظاهر شدند و حکمت ودانتا را پایه ریزی کردند. در دوره دوم شانکارا به بسط این حکمت پرداخت و سهم زیادی در گسترش و اشاعه آن داشت. در دوره سوم نیز رامانوجا با نظریات انتقادی خود قرائت متفاوتی از وحدت گرایی و مفهوم حقیقت نهایی ارائه کرد و دامنه این مکتب را گسترش داد. بطور کلی بانیان و مفسران حکمت ودانتا در هر دوره برحسب ذوق و سلیقه فکری خود به شرح و بسط این مکتب پرداختند و باعث غنی تر شدن آن شدند. آنچه اهمیت دارد این است که همه آنها در یکتاپرستی و وحدت گرایی اتفاق نظر داشتند، هر چند درباره بعضی از مباحث میان برخی از ایشان اختلاف نظر جدی وجود داشت و این اختلاف در میان پیروان آنها نیز مطرح بود. در میان متفکران معاصر هند برخی مانند رابیندرانات تاگور کوشیدند سازشی میان آنها ایجاد کنند. نفوذ مکتب ودانتا در میان متفکران و هنرمندان معاصر هندی نیز عمیق بوده است، بطوریکه جهان بینی آنها کاملا تحت تاثیر این مکتب بوده است. در نوشتار حاضر سیر تاریخی این مکتب و نسبت آن با وحدت گرایی مورد بررسی قرار می گیرد.

بر اساس آموزه های آیین سیکهـ، متافیزیک عبارت است از: «مطالعه وجود و هستی در سه جنبۀ مهم حقیقت مطلق، واقعیت موجود و شناختی که انسان از آن واقعیت دارد». حقیقت غایی وقتی قابل ادراک می گردد که به رؤیت واقعی (دَرشَن) رسیده باشد؛ در غیر این حالت توصیف شدنی نیست، بلکه فقط اوصافی مانند خالقیت، اراده، و ... شخصیت خداوند را تا حدودی توضیح می دهند. از نظر سیکهـ، حقیقت مطلق منشأ این آفرینش است. خداوند پیش از خلقتِ جهان در اندیشه فرو رفته بود و با خلق جهان بازی (لی لا) را دنبال می کند که جهان هستی عرصۀ کارزار و میدان مبارزۀ انسان است و جز این هیچ قصد و اراده ای را نمی توان برای آفرینش جهان تصور نمود؛ زیرا خداوند تام و تمام و کامل مطلق است، بی نیازی اش مانع آن است که مقصد و مقصودی را دنبال کند. از نظر سیکهـ، رستگاری انسان از طریق استدلال های عقلی و نظری ممکن نیست؛ زیرا از یک وجود منطقی که از طریق عقل به دست آمده است، اما کاملاً بی ارتباط و جدا از نور الهی است، کاری بر نمی آید؛ مگر اینکه شخص، خود را به مطلق متصل کرده باشد.

شرایط اقلیمی، وضعیت محیطی هر منطقه را شکل می دهد، چیزی که سیستم معیشتی جوامع به آن بستگی دارد و نظام اعتقادی بر پایة آن استوار شده است. بنابراین، هر نوسانی در اقلیم نه تنها قادر است شیوة زندگی انسان ها را تغییر دهد، بلکه بر جهان بینی و معنویات ایشان نیز تأثیر می گذارد. دگرگشت فرهنگی انسان در دوازده هزار سال گذشته با رویدادهای اقلیمی ناگهانی و شدیدی همراه بوده است. این رویدادها بسیاری از دگرگونی های عقیدتی را رقم زده اند. در حقیقت، از آیین های اولیه تا ادیان پیشرفته، همه به نوعی در پیوند با اقلیم بوده اند و ارتباط محکمی با شرایط زیست محیطی داشته اند. در دوران پیشاتمدن، یک دگرگونی عقیدتی در گذار از دریاس جوان به هولوسن اولیه رخ داده که به تدریج تا هولوسن میانی توسعه یافته است. در هزارة چهارم ق.م با ظهور شهرنشینی، تشکیل حکومت های اولیة کاهن-شاهی و طبقاتی شدن جامعه، پرستش پدیده های طبیعت به پرستش خدایان تبدیل شد. ادیان بزرگ امروزی که از هزارة دوم ق.م به بعد پا به عرصه گذاشته اند، دو گروه کلی را تشکیل می دهند که برحسب نوع اقلیم و محیطِ خاستگاهشان، ماهیت هایی کاملاً مجزا دارند. ادیان چندخدایی هندی متعلق به دهقانان مناطق مرطوب و جنگلی و ادیان یکتاپرستی ابراهیمی متعلق به کوچرو-گله داران مناطق خشک و بیابانی بودند. در این مقاله، ارتباط اقلیم و جهان بینی در مسیر دگرگشت فرهنگی انسان از عصر نوسنگی تا عصر جدید بررسی می شود. هدف اصلی، در واقع، آگاهی بخشی دربارة رسالت مهم پیشوایان مذهبی در تغییر، اصلاح و تعدیل مؤثر احکام دینی در راستای برنامه های تاب آوری، سازگاری و کاهش تغییر اقلیم کنونی زمین است. این امر همچنین می تواند به میزان قابل توجهی از تهدیدات و مخاطرات احتمالی اجتماعی-سیاسی داخلی کشورهای درحال توسعه و بیشتر درگیر با تبعات اقلیمی گرمایش زمین بکاهد.

از موضوعات مهم در الاهیات و فلسفه، سخن در باب خداباوری و نقطة مقابل آن، یعنی الحاد است. خداناباوران با رد جهان بینی یکتاپرستی، ایمان و سرسپردگی به فرد یا چیزی، باور به خدای متشخص و نقش آفرین در هستی و زندگی انسان، باورها و قوانین قطعی و دگم، مناسک و شعائر توحیدی، جاودانگی طلبی و آرمان شهرگرایی ادیان توحیدی و ...، در صدد ارائة دیدگاهی مستقل و به دور از و بلکه در مقابل داشته های خداباوران هستند. در اینجا مسأله مهم این است که، آیا ملحدان و خداناباوران در ادعای استقلال خویش و دوری از خداباوری در جهان نگری، باورها و کارکردها حقیقتاً صادق هستند یا خیر. این نوشتار، با روش توصیفی تحلیلی و با شواهد متعدد و البته تنها توسط بخشی از آنها، این ادعا که الحاد ایده ای کاملاً مستقل و متضاد و در مقابل خداباوری است، را به چالش کشیده، آن را ناراست دانسته است. شواهد و دلایل ما را به این نتیجه می رساند که الحاد ایده ای خام و ناپخته و غیرقابل دفاع و در بهترین حالت، یک کپی بردای ناشیانه و از سر استیصال از خداباوری است و بنابراین، دیدگاهی قابل دفاع و عمل نیست.

چکیده سلسله بنیان گذاران ادیان با زرتشت، بنیان گذار آیین باستانی زرتشتی، آغاز می شود که هنوز در میان پیروان پرهیزگار امروزی، مانند پارسیان، جایگاه خود را دارد. این مقاله تلاش می کند زرتشت را به عنوان یک بنیان گذار دین برابر با دیگر بنیان گذاران ادیان مطرح کند و برخی اشتراکات او با دیگر بنیان گذاران ادیان را نشان دهد، اما همچنین ویژگی های منحصربه فرد او را نیز برجسته نماید. پیرامون شخصیت و عملکرد او افسانه های زیادی وجود دارد. این مقاله قصد دارد جوهره واقعی پیام او را فراتر از همه اساطیر شناسایی کند. زرتشت به عنوان بنیان گذار یکتاپرستی شناخته می شود که بر یهودیت تأثیر گذاشت و در مسیحیت و اسلام به شکل تعدیل شده ای ادامه یافت. این مقاله همچنین به صورت روشمند بررسی می کند که زرتشت تا چه حد می تواند با دیگر بنیان گذاران ادیان مقایسه شود و اینکه آیا زرتشتی گری بر این اساس می تواند به عنوان یکی از ادیان جهانی شناخته شود یا خیر.

کتیبه ها از جمله مهمترین اسناد تاریخی هستند که در بررسیهای تاریخی بخصوص تاریخ باستان از اهمیت ویژه ای برخوردارند. زیرا با مطالعه آنها نه تنها می توان بلاواسطه و مستقیم به بسیاری از نکات برجسته و زوایای تاریک تاریخ پی برد، بلکه می توان بسیاری از شبهات و غرض ورزی های موجود در تاریخ را اصلاح و یا برطرف نمود.در پژوهش های تاریخی با استفاده از کتیبه ها می توان به موضوعات مختلف تاریخ از قبیل: سیاسی، نظامی، اجتماعی، فرهنگی، دینی و ... پرداخت و نیز علل تغییر و تحول تدریجی آنها را در ادوار مختلف تاریخی مورد بررسی قرار داد. در این میان از جمله مهمترین موضوعاتی که در کتیبه های هخامنشی می تواند مورد بررسی واقع شود از یک سوی مفاهیم دینی از قبیل، یکتاپرستی و تساهل دینی نسبت به عقاید ملل تابعه امپراطوری هخامنشی و از دیگر سوی نیز ارزشهای اخلاقی از قبیل، راستگویی، پرهیز از دروغ، حق شناسی و آزادمنشی هستند که علاوه بر آنکه بیانگر سیاست دینی مسالمت آمیز پادشاهان هخامنشی هستند، مشروعیت مقام پادشاهی شاهنشاهان هخامنشی را نیز بدنبال داشته اند.بی شک بیشترین حجم کتیبه های دوره هخامنشی مربوط به عصر داریوش اول (486 –521 ق م) بوده که از آن میان کتیبه بیستون از جایگاه خاصی در پژوهش های تاریخی برخوردار است. با بررسی این کتیبه علاوه بر آنکه می توان به نکات برجسته تاریخی این دوره دست یافت، تا حد زیادی نیز می توان به سیاست دینی هخامنشیان پی برد. در این مقاله سعی شده است که با بررسی کتیبه های هخامنشی به چگونگی بروز سیاست های دینی و نیز کسب مشروعیت دینی پادشاهان هخامنشیان پرداخته شود.

بهکتی نزد هندوان اصطلاح عامی است به معنی «ستایش عاشقانه». این اصطلاح با توجه به مفهوم گسترده اش، می تواند جزء جدایی ناپذیر هر دینی باشد، اما در سرزمین هند، اصطلاح بهکتی، به طور ویژه، از چند سده پیش از میلاد مسیح به تدریج با مجموعه ای از خدایان، باورها و اعمال دینی خاص ارتباط یافت، تا آنجا که امروزه مهمترین مولفه در مذاهب عمده هندویی به شمار می رود. هندشناسان اولیه همچون آلبرشت وبر و لورینزر دین مسحیت را در شکل گیری مفهوم بهکتی موثر می دانستند و به ریشه های بومی آن توجهی نداشتند، در حالیکه برخی دیگر همچون بهندرکار و رادهاکریشنان به جستجوی بهکتی در متون هندویی پرداختند و آن را مفهومی بومی دانستند. این تاکید بر متون هندویی در مطالعات بعدی نیز دنبال شد تا آنجا که تاثیر عناصر بیگانه را در شکل گیری مفهوم بهکتی به حاشیه راند و نقش این عناصر را به تحولات بعدی بهکتی، به ویژه در سده های میانه، محدود کرد. از این رو، برای یافتن ریشه های بهکتی در سنت هندویی پیش از هر چیز باید به متون هندویی پرداخت.