همایش فرجام شناسی
سال:1389 | دوره:1 |تعداد مقالات:10

حدیث «تجلی خداوند در قیامت به صور مختلف» یکی از روایاتی است که در منابع معتبر اهل سنت نقل شده است. این حدیث که مرتبط با دو موضوع مهم اعتقادی، یعنی توحید و معاد است، تبدیل به دستاویزی برای قائلان به کثرت گرایی دینی شده است؛ همچنین در آثار بزرگان عرفان نظری، این حدیث به عنوان شاهدی برای صحه نهادن بر تمام اعتقادات به کار رفته است؛ چنانکه ابن عربی، مدون اصلی عرفان نظری، در دو اثر مهم و اساسی خویش، فتوحات مکیه و فصوص الحکم، بارها به این حدیث اشاره کرده و آن را دلیلی بر تجلیات مختلفه ذات خداوند می داند؛ به گونه ای که تصور هر انسانی راجع به خداوند، به یکی از جلوه های ذات الهی باز می گردد؛ حال آنکه محتوای این حدیث آن هم با چنین برداشتی، با آموزه های اسلامی و براهین عقلی ناسازگار است؛ از همین رو محدثان اهل سنت تلاش کرده اند که وجهی قابل قبول برای این حدیث ارائه کنند.

آنچه تحت عنوان فرجام شناسی زردشتی مطرح می شود، در دو عنوان قابل بررسی است: فرجام روان آدمی پس از مرگ و فرجام نهایی جهان، که هر کدام از آنها به نوبه خود دارای زیرمجموعه های دیگری است؛ چنانکه پس از مرگ، روان انسان باید مراحلی نظیر سدوش، روانه شدن به طرف پل چینود، داوری فردی، و پادافره را از سر بگذراند، مراحلی که تا رستاخیز ادامه خواهد یافت. این در حالی است که فرجام نهایی جهان در بردارنده ظهور موعودهای زردشتی، رستاخیز، داوری نهایی انسان، و فرشگرد است. آنچه تا رستاخیز واقع می شود تنها با روان آدمی مرتبط است، اما مراحل مربوط به فرجام نهایی اش جسمانی است. در نهایت، با فرشگرد و آفرینش دنیای نوین، بشر همواره با آرامش و سعادت زیست خواهد کرد.

عارفان بهشتی را که به عامه مردم وعده کرده اند، زندان خواص می دانند. از نظر ایشان، بهشت خواص «بهشت معنوی» است. ابن عربی «الجنه» را به معنای لغوی آن یعنی پوشش و ستر به کار برده و لذا ذات انسان را جنت الهی می داند؛ زیرا آدمی، محل تجلی اسم الهی است و از این جهت پوشاننده حق است. آدمی وقتی حقیقت خویش را بشناسد، به کشف وحدت حق و خلق می رسد و با ادراک این معنی به بهشت و سعادت نائل می شود. ابن عربی گاهی «حضرت رسول» را بهشت می داند. در این معنی، وارد شدن به بهشت به معنای اتحاد با «حقیقت محمدی» است، و نعمت بهشتی، رسیدن به سعادت عظیمی است که نتیجه این اتحاد است. سالکی که طالب بهشت حقیقی است، باید به رسول اله اقتدا کرده و به عقل خویش اکتفا نکند تا در سلوک به خطا نرود. معراج پیامبر (ص) جمع میان وحدت شهود و وحدت وجود بود. بنابراین عارفی که میان وحدت شهود و وحدت وجود جمع کند، قرب اتم می یابد، به سعادت عظمی می رسد و صورت «انسان کامل» در او متحقق می شود. وحدت شهود، رویت توحید حقیقی (عین الیقین) است که با فنای عاشق در معشوق حاصل می شود، یعنی عاشق چیزی جز معشوق نمی بیند. اما وحدت وجود علم به این است که تمام وجود یک حقیقت است (حق الیقین). سلوک عارف از این جهت، شبیه معراج پیامبر (ص) است: سالک ابتدا علم به حق دارد که از طریق تفکر در کتاب و سنت (شریعت) حاصل کرده است. سپس در معراج روحانی خویش آن علم را به عین الیقین (وحدت شهود) مشاهده می کند و آنگاه به حق الیقین (وحدت وجود) می رسد.

سقوط دستگاه خلافت عباسی در سال 656 ه.ق برای بسیاری از مردم و نخبگان جهان اسلام و ایرانیان قابل تصور نبود. پایان این دوران طولانی خلافت، ضربه سنگینی بود بر بسیاری از باورهایی که در جامعه رسوخ پیدا کرده بود. عکس العمل جامعه نیز از این مسائل متفاوت بود. در این میان، شکل گیری اندیشه هایی که ریشه در باورهای دینی و اعتقادی داشت و فرصت طلبی برخی چهره ها، فضای جدیدی را ایجاد کرد که حاصل آن، پیدایی فرقه های دینی شد که نقطه مشترک تمامی آنها، تاکید بر فرجام دین و بشریت داشت. این گرایش های جدید تحت تاثیر اوضاع سیاسی، اجتماعی و دینی حاکم بر جامعه هر روز تشدید می شد و در گوشه ای از ایران سربر می آورد. حروفیه، نقشبندیه، نقطویه و مشعشعیان تنها نمونه هایی ازاین گروه ها بودند. تعدد اندیشه های مبتنی بر فرجام شناسی کیهانی، تشدید تفکرهای انحرافی و تمرکزگریزی سیاسی نیز تنها بخشی از نتایج عملکرد این گروه ها بود.

مبدا و معاد دو بنیان تفکر دینی است و بهشت و دوزخ از ارکان بحث معاد است. متکلمان،حکما و عارفان درباره معاد و بالاخص بهشت و دوزخ نکات بسیاری را کشف کرده اند. عزیز نسفی اندیشمند بزرگ قرن هفتم از سه منظر نقلی، عقلی و کشفی به بررسی مساله بهشت و دوزخ پرداخته است. در این مقاله ماحصل یافته های وی بر اساس روش عقلی بررسی می شود. مبانی وی در تفسیر معاد همان اصول فلسفه مشائی است که با بعضی از نکات فلسفه اشراقی تلفیق شده است.نسفی با تکیه بر تجرد نفس و امکان به فعلیت رسیدن عقل نظری و عقل عملی و وابستگی یا رهایی نفس از جسم و اوصاف و احوال آن مساله بهشت و دوزخ را تفسیر می کند و مفاهیمی همانند مراتب بهشت و دوزخ، صحیفه اعمال، لذت و رنج اخروی، درخت طوبی و زقوم، حوران بهشتی، انهار اخروی، ملائکه عذاب و میزان و ... را با نوعی تاویل فلسفی ارایه می کند.

مقاله حاضر به نظریه های مرتبط با بدن برزخی می پردازد، ابتدا آرا مربوطه را در پنج طبقه به عنوان پنج نظریه دسته بندی کرده که عبارتند از: 1 نظریه بدن دنیوی 2 نظریه بدن مثالی 3 نظریه ثنویت بدن برزخی 4 نظریه تجسد روح 5 انکار بدن برزخی. آن گاه به تحلیل و بررسی و نقد هریک پرداخته است. در انتها به نظریه مستفاد از روایات اسلامی پرداخته و با تقسیم بندی روایات ناظر بر چگونگی بدن برزخی به چهار دسته، به این مساله پرداخته است که چگونه می توان بین روایات یاد شده جمع بندی کرد و مدلول نهایی آنها چیست؟ در انتها نظریه بدن مثالی منفصل زمانی، به عنوان نظر مورد قبول عقل و نقل و مختارِ مقاله پذیرفته شده است.

قرآن کریم چنان به بیان سرنوشت انسان در رستاخیز آخرت اهتمام ورزیده که بیش از هزار آیه از آیات بینات این صحیفه آسمانی به توصیف و چگونگی احوال آن روزگار اختصاص یافته است. در این میان آیاتی به واکنش رفتاری تکذیب کنندگان قیامت - هنگام مشاهده صحنه های هولناک - پس از ظهور حقایق در برابر ایشان اشاره دارد که مطمح نظر مفسران قرآن بوده پیرامون آن سخن گفته اند. در حالیکه نگرش ملاصدرا این فیلسوف مفسر در تقابل با آرای جمهور مفسران مبنی بر عدم درک حقایق توسط کافران در جهان واپسین است. این پژوهش در راستای واکاوی همین اندیشه انجام یافته است.

معرفت نفس، یعنی خودشناسی، اساس و بنیاد همه معارف بشری است و انسان همواره تلاش کرده است تا برای نیل به سعادت و کمال مطلوب، خود را به این نوع معرفت مجهز نماید. خودشناسی آغاز مسیری است که بدون پیمودن آن، ورود به عرصه های معرفتی دیگر خصوصا شناخت مبدا هستی امکان پذیر نخواهد بود. در این مقاله نخست درباره شیوه آشنایی انسان با بعد نفسانی خود از دیدگاه علامه طباطبایی گفتگو شده و سپس به تعریف نفس از منظر فیلسوفان پرداخته شده است. آنگاه دلایل تجرد نفس وجدایی آن از بدن مورد بررسی قرار گرفته و سرانجام ایرادات و شبهات منکرین نفس مجرد از بدن به ویژه مادی گرایان مطرح و از نظر علامه طباطبایی به آنها پاسخ داده شده است.

یکی از آیات مشکل قرآن، اشاره به درخواست رویت خدا توسط حضرت موسی (ع) است. (نک: الاعراف، 143) این که پیامبری اوالعزم چنین عملکردی داشته باشد، خود از بحث های چالش برانگیز در مباحث توحیدی است. آیا واقعا، حضرت موسی (ع) چنین درخواستی را از خدا داشته است؟ و در صورت تایید،آیا وی توانسته است به این مهم دست یابد؟از ادله اشاعره و کرامیه از اهل سنت بر مساله رویت خدا همین آیه است، اگر چه دانشوران این مکاتب، تلقی مشترکی از چگونگی رویت خدا ندارند اما وجود چنین آیه ای در قرآن سبب پافشاری آنها در موضوع رویت شده است. در مقابل شیعه و معتزله به رد نظریه تجسیم پرداخته اند، با این حال برخی مفسران با اعتقاد این دو مکتب اخیر، در دنیا همراه هستند، و بر این باورند جمله «لن ترانی یا موسی» مربوط به آخرت نمی شود.این همه در حالی است که عهد عتیق همانند قرآن - که دارای آیات متشابه است - در شماری از عبارت ها، جسمانیت خدا را مردود می داند و در شماری دیگر نظریه تجسیم و انسان وار بودن خداوند را اثبات می کند.در این مقاله، در پی مطالعه ای تطبیقی میان اسلام و یهود، ضمن برشمردن آیات تنزیهی و تشبیهی قرآن و تورات بر اساس واکنش مفسران هر دو آیین درصدد پاسخ گویی به این مساله هستیم تا روشن شود آیا در فرجام زندگی بشر، خداوند قابل دیدن است یا نه؟

یکی از پرسش هایی که درباره عوالم پس از مرگ (برزخ، صحنه قیامت، بهشت و دوزخ) مطرح است این است که آیا این عوالم، مجرد است یا جسمانی؟ و اگر جسمانی است، از سنخ جسم خاکی عنصری است یا جسم لطیف مثالی؟ در فلسفه صدرایی تمام این عوالم از جسم لطیف مثالی تشکیل شده است یعنی جسمی که بر خلاف جسم خاکی دنیوی، فاقد هیولای اولی و عاری از هر گونه حرکت و تغییر و زمان و مکان است. بدین ترتیب از دیدگاه صدرالمتالهین نه تنها عالم برزخ، عالم اجسام مثالی است بلکه عالم آخرت هم عالمی لطیف و مثالی است نه عالم جسمانی خاکی عنصری.هدف این مقاله معرفی و تبیین آموزه های وحیانی درباره ویژگی های این عوالم و مقایسه این آموزه ها با نظریات فلسفه صدرایی و نقد و بررسی این نظریات و تبیین جایگاه جسم، ماده، زمان و مکان در عوالم پس از مرگ بر پایه آموزه های قرآنی و روایی معصومان است.