واقع‌بینی در تحقیقات؛ خودشیفتگی، آفتی بزرگ در مسیر توسعه علمی کشور

بسمه‌تعالی

واقع‌بینی در تحقیقات

خودشیفتگی، آفتی بزرگ در مسیر توسعه علمی کشور

در هفته گذشته که به علت بیماری در خانه بستری بودم زمان مناسبی بود برای فکر کردن به خصوص با درد! به یاد دارم در دهه 60 خورشیدی برای اولین بار یک مؤسسه نامعتبر بنام بیوگرافی کمبریج به مرحوم دکتر حسابی لقب مرد علمی سال در رشته فیزیک را اعطا نمود. در همان زمان دکتر محمدجواد اردشیر لاریجانی در ستونی در یکی از روزنامه‌های کثیرالانتشار مطلبی نوشتند که این القاب اعطایی علمی نیستند و واقعیت ندارد و نباید خود را با آن فریب دهیم، متأسفانه گوش شنوایی در آن دوره نبود. اگر نگاهی به مقالات علمی ایران در دهه 60 خورشیدی بیندازیم در می‌یابیم به دلیل تأثیر جنگ تحمیلی چه از نظر کمیت و چه از نظر کیفیت وضعیت مطلوبی نداشته‌ایم و درست بعد از جنگ تحمیلی تعداد مقالات کل کشور که در ISI نمایه شده بود فقط 165 مقاله بود. با این وجود در همان سال‌ها تقریباً هر ماه یک نفر از ایران در رشته‌های مختلف علمی از طرف همان مؤسسه، مرد علمی سال معرفی می‌شد و بعد از اعلام آن از اخبار صدا و سیما و آن هم به صورت پرطمطراق، بنر و ذبح گوسفند و مراسم جشن در آن دانشگاه و شهر گرفته می‌شد به طوری که کم کم تعداد مردان علمی سال معرفی شده از ایران توسط این مؤسسه بیش‌تر از تعداد اعضای هیأت علمی ایران می‌شد!

بعد از اینکه در سال 1992 میلادی با بورس تحصیلی که در زمان وزارت دکتر رضا ملک‌زاده به من اعطا شده بود، عازم انگلستان شدم متوجه شدم که این مؤسسه اصلا محلی از اعراب ندارد و با گرفتن 150 پوند انگلستان در عرض یک ماه برای افراد متقاضی لوحی می‌فرستد که فرد را به عنوان مرد علمی سال در رشته مورد درخواست فرد متقاضی، معرفی می‌کند! البته مؤسسات دیگری نیز کار مشابه انجام می‌دادند مانند (Who’s Who) به یاد دارم بعد از بازگشت از انگلستان دوست عالم من، جناب دکتر علی منتظری که ریاست وقت جهاد دانشگاهی را بر عهده داشت و عضو حقوقی شورای انقلاب فرهنگی بود این مورد را در شورای انقلاب فرهنگی مطرح کردند و قرار شد که صدا و سیما دیگر این موارد کذب را منتشر ننماید که البته هیچ‌وقت به این توافق عمل نکرد.

متأسفانه این گونه اتفاقات و خبری شدن این موارد، موجب بروز نوعی خودشیفتگی علمی در کشور ما شد و اخیراً این موضوع در مواردی تشدید شده است. برای مثال استفاده از القاب پروفسور، پدر فلان بیماری در خاورمیانه و مانند اینها آزاردهنده می‌شود. جای تعجب است که مثلاً افرادی که با سایت‌هایی مانند Scimago و یا H-Index و ... به ظاهر مخالف هستند برای معرفی خود از همان شاخص‌ها استفاده می‌کنند. به خاطر می‌آورم در دوران ریاست دکتر علی منتظری در جهاد دانشگاهی ما از نوشتن واژه دکتر قبل از اسم خودمان منع شده بودیم که الآن می‌فهمم این کار در راستای اجتناب از خودشیفتگی و مدرک‌گرایی بود. مثالی دیگر از مصادیق منجر به خودشیفتگی، در استفاده نابجای برخی افراد از واژه دانشمند  یک درصد پراستناد جهان است که امروزه در رشته‌های مختلف بیداد می‌کند.

باید توجه کنیم که پرهیز از خودشیفتگی به معنای نادیده گرفتن توان علمی ایران و محققین و دانشمندان برجسته کشور نیست و این حقیقت که با منابع مالی ناچیز تحقیقات و در زیر سایه سنگین تحریم‌های خارجی و گاهی اوقات خودزنی‌های داخلی، طی دو سال گذشته کشور اول منطقه بر اساس تعداد مقاله و استنادات هستیم، قابل کتمان نیست. این خودشیفتگی علمی متأسفانه در بحران کرونا دوباره شعله‌ور شد و از همان هفته اول برخی از افراد قول کشف داور و واکسن در ظرف یک هفته تا یک ماه را دادند. اگر نگاهی به کتاب بودجه در سال گذشته داشته باشیم کل اعتبار پژوهش کشور در بخش علوم پزشکی در خوش‌بینانه‌ترین حالت 100 میلیون دلار است که اگر این عدد را برای 20 هزار عضو هیأت علمی و تعداد کثیر دانشجو به خصوص در دوره‌های تحصیلات تکمیلی در 70 دانشگاه و دانشکده علوم پزشکی دولتی تقسیم کنیم این اعتبار حتی برای آموزش پژوهش هم ناچیز است چه برسد به کشف دارو و واکسن و حتی سرانه پژوهش از سرانه آموزش و پرورش برایی ورزش دانش آموزان هم کمتر خواهد شد! باید متذکر شوم محققین ایرانی با تکیه بر دانشجویان برجسته ایرانی و روحیه از خودگذشتگی و توکل به خدا با استفاده از مهندسی معکوس و با درست کردن داروهای بیوسمیلار و یا Drug Repositioning کارهای برجسته‌ای انجام داده‌اند و مدیریت بهداشت و درمان کشور در همین بحران کرونا نشان داد که این حوزه از توانایی‌های بسیاری برخوردار است که وضعیت کشور را در منطقه شاخض نموده است. اما مجدداً باید تأکید کنم هدف از نگارش این مکتوب پرهیز از توهم و خودشیفتگی در پژوهش است لذا در مطرح کردن صادرات کیت‌های PRC و یا سرولوژی به بیست کشور دنیا (از جمله کره جنوبی!) و یا رونمایی از واکسن در مردادماه باید جداً اجتناب کنیم!

شاهین آخوندزاده

استاد گروه روانپزشکی دانشگاه علوم پزشکی تهران

18 خرداد 1399