کتابسنجی ارزیابانه چیست ؟

کتابسنجی ارزیابانه

مسئولین دانشگاه‌ها، سیاست‌گذاران دولتی و تحقیقاتی و مدیران شرکت‌های نوآور باید در مورد اجرا و عدم اجرای تحقیقات مختلف تصمیم بگیرند. تا چند دهه پیش داوری متخصصین روش اصلی بود که سیاست‌گذاران برای اتخاذ تصمیمات به آن تمسک می‌جستند. در برخی کشورها که دانشگاه‌ها سابقا توسط دولت داره می‌شد فرایند خصوصی‌سازی در جریان است و برای نخستین بار دانشگاه‌ها باید برای ماموریت جدیدی یعنی تامین خود درست مثل سایر موسسات خصوص برنامه‌ریزی کنند. در دیگر کشورها هم دانشگاه‌های دولتی و هم خصوصی که به دنبال جذب فاند از دولت و یا سایر بخش‌ها هستند باید برای توانایی‌هایی خود شواهد محکمی فراهم کنند. در بسیاری کشورها نیز دانشگاه‌ها بر مبنای قوانین مسئولند که عملکرد خود را گزارش نمایند. به عبارتی می‌توان بیان کرد که هر دانشگاهی باید درک روشن و مبتنی بر شواهدی از عملکردش در جهت اهداف و ماموریت‌هایش فراهم کند. چنین فهمی از طریق ارزیابی پیوسته کلیه فعالیت‌های موسسات حاصل می‌شود.

از آن‌جا که تحقیق در قلب سایر فعالیت‌ها قرار دارد ارزیابی عملکرد دانشگاه ضروری است. داده‌های عملکرد تحقیق به تصمیمات آگاهانه در مورد حوزه‌های تحقیق که باید پشتیبانی شود و یا حوزه‌هایی که باید شکل گیرد کمک می‌کند. هم‌چنین این داده‌ها به مدیران دانشگاه امکان درک وضعیت دانشگاه‌هاشان در مقایسه با استانداردهای جهانی و تحقیق را هدیه می‌دهد؛ حجم تحقیقات چه قدر بوده است؟ این تحقیقات چقدر تاثیر داشته است؟ چه مقدار از مقالات هیئت علمی در در مجلات درجه یک منتشر شده؟ آیا روند تولیدات علمی روبه‌رشد است و یا با افول همراه بوده؟ با در اختیار داشتن اطلاعات عملی از تولید و تاثیر دانشگاه مبنای محکمی برای تنظیم اهداف، ترسیم فرایند، تصمیمات تخصیص بودجه و ارتقا، سرمایه‌گذاری در امکانات و همکاری با موسسات خارجی در دست خواهد داشت(پندلیبری، 2010).

چنان‌چه پیش‌تر ذکر شد در این نوع کتابسنجی هدف ارزیابی واحدهای تحلیل است و لذا سعی می‌شود از مدارک علمی حداکثر اطلاعاتی که جنبه ارزیابانه داشته باشد استخراج شود. اکوبو(1997) در تعریف خود بر کتابسنجی آن را ابزاری برای رصد علم و فناوری در سطوح مختلف می‌داند. چنان‌چه پیداست وی مفهوم کتابسنجی ارزیابانه را برابر با مفهوم کتابسنجی معرفی کرده و البته این گفته چندان به دور از واقع نیست چرا که امروزه بخش اعظم کتابسنجی را کتابسنجی ارزیابانه تشکیل می‌دهد. آن‌چه در کتابسنجی ارزیابانه مورد نظر است کسب اطلاعات از مدارک علمی در جهت ارزیابی واحد تحلیل است و کتابسنجی این مهم را از طریق شاخص‌های خود فراهم می‌کند.

برخی نکات قابل توجه در ارزیابی

قبل از اجرای هر تحلیل کتابسنجی چند جنبه غیرفنی مهم باید ملاحظه شود.

چه کسانی از کتابسنجی استفاده می‌کنند؟

اطلاعات کتابسنجی در موارد بسیار و طیفی از اهداف به کار می‌رود. در یک محیط رقابتی برای موسسه بسیاری اهمیت دارد که بتواند تطبیق عملکرد خود را با ماموریت‌هایش نشان دهد. پندلبری موارد زیر را برای کتابسنجی معرفی می‌کند:

ارزیابی و برنامه ریزی استراتژیک

دفاتر مربوط به برنامه‌‌ریزی تحقیق یک موسسه اغلب به صورت دوره‌ای نتایج ارزیابی عملکرد گزارش را منتشر می‌کنند. این ارزیابی‌ها که در سطح موسسه هستند گاهی در ضمیمه خود ارزیابی سطح محقق و دپارتمان را با اهدافی مثل اهدای مجوز، ترفیع و بررسی هیئت علمی نیز گنجانده‌اند. شاخص‌های اصلی عملکرد تحقیق را می‌توان در برنامه‌ریزی استراتژیک و یا گزارش سالانه به سازمان‌های دولتی، هیئت تحریریه/امنا، فارغ‌التحصیلان و غیر گنجاند.

مراکز تحقیقاتی

مراکز تحقیقاتی باید اعضای جدید بیابند، زمینه‌های تحقیق جدید توسعه دهند و بر سر منابع و فاند رقابت کنند. ارزیابی خارجی عملکرد به تصمیم‌گیری، استرتژی توسعه و نمایش توانمندی‌ها کمک می‌کند.

ارتباطات عمومی و توسعه

تبلیغ برای دانشگاه و جذب دانشجو، محقق، اسپانسر و حامی روابط عمومی و واحدهای توسعه دانشگاه می‌توانند از نمایش عملی توانایی‌های دانشگاه استفاده کنند.

کتابخانه‌ها

کتابسنجی به کتابخانه‌ها در فهم الگوهای استفاده از مجلات جامعه خود و تشخیص مجلات نافذ برای اشتراک یاری می‌رساند. مجموعه‌سازی می‌تواند با استفاده از داده‌های کتابسنجی هم در مجلات نافذ دنیا و هم مجلات نافذ در الگوهای انتشاراتی و استنادی یک موسسه هوشمند صورت گیرد(پندلیبری[1]، 2010).

شکل ‏2‑12چرخه تحقیق و گروه‌های دخیل با تاکید بر نقش کتابسنجی در آن

آیا تحلیل کتابسنجی قابل استفاده برای مسئله‌ای خاص هست؟

پیش از آن‌که ارزیابی کتابسنجی اجرا شود باید موارد زیر ملاحظه شود:

• باید مقدار سهم واحد انتشاراتی در پایگاه‌داده‌ای –که مبنا قرار می‌گیرد- تخمین زده شده و بررسی شود که این حجم به اندازه کافی برای تحلیل قابل اتکا باشد. به عنوان مثال آیا انتشارات بین‌المللی انگلیسی زبان روش اصلی ارائه یافته‌های واحد مورد بررسی است؟ اگر نه، تحلیل با استفاده از پایگاه‌داده‌های موجود و شاخص‌های مبتنی بر آن‌ها عملی نیست.
• آیا شناسایی خودکار یا دستی مقالات متعلق به واحد مورد بررسی در پایگاه داده مبنا امکان پذیر است؟ از دست دادن کم‌ترین تعداد انتشارات نتایج را با شائبه روبرو خواهد ساخت.
• آیا تعداد انتشارات واحد بقدر کافی بزرگ هست که محاسبات بر مبنای آن قابل اعتمادباشد؟ تعداد کم‌ انتشارات می‌تواند مقادیر بسیار بزرگ خطا در شاخص‌ها ایجاد کند.
• چه کسی از نتایج تحلیل استفاده می‌کند؟ تفسیر شاخص‌ها می‌تواند سخت باشد و در هر مورد خاص بحث مداوم با افرادی که خواهان تحلیل هستند به منظور توافق بر بهترین شاخص‌ها و اینکه شاخص مورد استفاده چه چیزی را نشان‌می‌دهد و چه را نشان نمی‌دهد، با توجه به واحدهای ارزیابی لازم است.