مرور جامع و نظام مند ابزارهای سنجش سواد سلامت : در مقاله‌ای با عنوان
Measuring health literacy: A systematic review and bibliometric analysis of instruments from 1993 to 2021
که توسط شش محقق جهاد دانشگاهی و همکاری محققی از دانشگاه تربیت مدرس صورت گرفت، ابزارهای سنجش سواد سلامت منتشر شده در مقالات علمی انگلیسی زبان در 30 سال گذشته شناسایی و معرفی شدند. این مقاله در مجله معتبر PLOS ONE با شاخص تاثیر 3.75 منتشر شده است. مقاله فوق، با گذشت تقریبا یک ماه از انتشار، تقریبا 900 بار در سایت مجله بازدید داشته و دو بار در خبرگزاری‌ها و پنج بار در شبکه‌های اجتماعی به آن اشاره شده است. این مقاله نمایانگر جامع ترین مطالعه انجام در عرصه بین المللی در خصوص ابزارهای سنجش سواد سلامت بوده و به عنوان یک منبع کامل برای آشنایی با این ابزارها در دسترس عموم محققان به ویژه متخصصان حوزه سلامت همگانی است.
برای دریافت آخرین‌های بلاگ در خبرنامه عضو شوید.
سواد سلامت چیست؟
اصطلاح "سواد سلامت" به عنوان یک حیطه تحقیقاتی در حال تحول در زمینه پزشکی بالینی و بهداشت عمومی، برای اولین بار در مقالات علمی آموزش بهداشت در سال 1974 ارائه شد. سواد سلامت عبارت است از دانش، انگیزش و ظرفیت افراد برای دسترسی، درک، ارزیابی و بکارگیری اطلاعات سلامت به منظور قضاوت و تصمیم گیری های روزمره راجع به مراقبتهای درمانی، پیشگیری از بیماری و ارتقای سلامت برای حفظ یا ارتقای کیفیت زندگی در طول عمر. سازمان بهداشت جهانی سواد سلامت را به عنوان "مهارت‌های شناختی و اجتماعی که انگیزه و توانایی افراد را برای به دست آوردن، درک و استفاده از اطلاعات بهداشتی در راه ارتقاء و حفظ سلامتی خوب، تعیین می کند" تعریف کرده است. امروزه سواد سلامت به عنوان شاخص حیاتی و مهم در نتایج و هزینه های مراقبت های بهداشتی شناخته شده است و لازمه اثربخشی نظام های مراقبت های بهداشتی، برخورداری افراد از سواد سلامت در سطح مطلوب است.
بنابر آنچه گفته شد سنجش میزان سواد سلامت امری ضروری است تا از احتمال بروز خطرات ناشی از سواد محدود جلوگیری شود و سنجش این شاخص مقدمه ای است ضروری برای ارتقای آن، چه این که ارتقای سواد سلامت برای حصول اهداف تعیین شده در برنامه مردم سالم 2020 بسیار ضروری است.
ضرورت تحقیق
به رغم وجود مطالعات مروری در خصوص ابزارهای سواد سلامت ، انجام یک مطالعه جامع که در آن کلیه ابزارهای سنجش سواد سلامت اعم از عمومی و اختصاصی معرفی شده و با روش های علمی مورد ارزیابی قرار گرفته باشد، کاملا ضروری جلوه کرد. در این مطالعه محققان ذی ربط تمامی ابزارهای سنجش سواد سلامت (و سواد سلامت الکترونیک) و کارکردهای آن را با رویکرد مرور نظام مند (و تحلیل کتابسنجی) بررسی کردند.
در این مطالعه، تمامی مدارک علمی با موضوع تدوین و روانسنجی ابزارهای سنجش سواد سلامت که از سال‌های 1993 تا پایان سال 2021 با زبان انگلیسی و در پایگاه‌های استنادی پابمد، وب آو ساینس، اسکوپوس و گوگل اسکالر منتشر شده بود مورد جستجو و بررسی قرار گرفت. کلیدواژگان مرتبط با سنجش سواد سلامت (و سواد سلامت الکترونیک) ، بر اساس سرعنوان‌های مش[1] جستجو شدند. برای ارزیابی کیفی مقالات از ابزار Consensus-based Standards for the selection of the health status Measurement Instrument (COSMIN) استفاده شد.
در مجموع 4848 مقاله با موضوع سنجش سواد سلامت بازیابی شد و بعد از حذف رکوردهای تکراری و غیر مربوط ،361 مقاله به بازبینی نهایی راه یافتند. از مجموع این 361 مقاله، 162 مورد در خصوص تدوین و روانسنجی نسخه اصلی ابزارها و 199 مورد مربوط به نسخه های ترجمه و یا کوتاه شده بود.. ابزارهای اصلی در مجموع مشتمل بر چهار دسته بودند: ابزارهای سنجش سواد سلامت عمومی ، ابزارهای سنجش سواد سلامت اختصاصی مبتنی بر محتوا و یا بیماری خاص، ابزارهای سنجش سواد سلامت اختصاصی مبتنی بر جمعیت خاص و ابزار های سنجش سواد سلامت الکترونیک.
ابزارهای سنجش سواد سلامت عمومی:
متداول‌ترین ابزارهای از میان 39 ابزار های عمومی REALM، TOFHLA وNVS بودند و دو ابزار: The Health Literacy Questionnaire (HLQ) و Health Literacy Survey Questionnaire (HLS-EU-Q). HLS-EU-Q از موارد متداول جدید هستند که در سطح بین المللی مورد استفاده قرار گرفته اند.
ابزارهای سنجش سواد سلامت اختصاصی مبتنی بر محتوا و یا بیماری خاص : در این دسته که مشتمل بر 90 ابزار بود، اندازه‌گیری سنجش سواد سلامت برای بیماری‌های خاص غیر واگیردار مثل دیابت بیشتر مورد توجه قرار گرفته‌اند. بیماری‌های عفونی، "نظیر HIV، HPV، سل، وبا و بیماری های عفونی خاص" موضوعات دیگری هستند که سواد سلامت در خصوص آنها دارای ابزار سنجش است . همچنین از میان ابزارها با محتوای خاص، بیشترین استفاده درخصوص سواد سلامت دهان و دندان و سواد سلامت روان بود.
ابزارهای سنجش سواد سلامت اختصاصی مبتنی بر جمعیت خاص : 22 ابزاری که برای سنجش سواد سلامت در خصوص جمعیت های خاص تدوین شده اند، بر اساس سن (نوجوانان، میان‌سالان، بزرگسالان و سالمندان) یا بر اساس ملیت (کره‌ای، تایوانی، انگلیسی، اسپانیایی، آمریکایی، سوییسی، استرالیایی، آلمانی، چینی ایرانی و فنلاندی) گروه‌بندی می‌شوند.
ابزارهای سنجش سواد سلامت الکترونیک: یازده ابزار سلامت الکترونیک در این مقالات وجود داشتند. بر این اساس، ابزارهای توسعه یافته توسط نورمن و دیگران بیشتر مورد استفاده قرار گرفته‌اند.
)
بحث و نتیجه گیری
این مطالعه به بررسی نظام مند ابزارهای سنجش سواد سلامت در سی سال گذشته (و بر اساس روش تحلیل کتابسنجی) بصورت جامعه پرداخته است. شواهد نشان می‌دهد که ابزارهای توسعه‌یافته و ابزارهایی که معیارهای اعتبارسنجی آنها در سطح کفایت بررسی و تایید شده‌اند، در صورت انتخاب مناسب بر اساس اهداف یک مطالعه، می‌توانند مفید باشند. بر اساس یافته‌ها، تعدادی از ابزارها ویژگی‌های روانسنجی را به اندازه کافی گزارش نمی‌کنند.
[1] Medical Subject Headings