حقوق تجارت چیست؟ آشنایی با رشته حقوق تجارت و مفاهیم آن

تعریف حقوق تجارت چیست؟

حقوق تجارت مجموعه‌ای از قوانین و مقررات است که بر روابط تجار و اعمال تجاری آنها حکم‌فرما است. حقوق تجارت تنها به وضع قوانینی ویژه برای تجار و اعمال تجاری می‌پردازد و تمامی اشخاص جامعه را در بر نمی‌گیرد؛ به‌همین دلیل در شرایطی که حقوق تجارت برای موضوعی، قانون صریح و مشخصی در نظر نگرفته باشد، به قوانین و مقررات موجود در حقوق مدنی رجوع کرده و حقوق مدنی در این موارد حکم‌فرما است. (واژه تجارت به‌معنی خرید و فروش یا داد و ستد کالا به‌قصد کسب و سود بردن است.)

به‌صورت کلی حقوق تجارت از قواعد اعمال تجارتی و تُجّار سرچشمه می‌گیرد که در ادامه هر یک را توضیح می‌دهیم.

اعمال تجاری چیست؟

می‌توان این‌طور گفت: اعمال تجاری، اعمالی است که تاجران به‌منظور کسب سود و انتفاع انجام می‌دهند و دارای سه نوع زیر است:

اعمال تجارتی ذاتی یا مطلق

این دسته اعمال تجارتی، ذاتاً تجاری بوده و شخصیت مُعامل در ماهیتِ‌شان بی تأثیر است؛ این نوع از اعمال تجارتی دارای چهار دسته است:

1. عملیات تجارتی توزیعی؛

2. عملیات تجارتی تولیدی؛

3. عملیات تجارتی خدماتی (مانند حمل و نقل اجناس)؛

4. عملیات تجارتی کمکی (مثل دلالی و حق‌العمل کاری).

اعمال تجارتی تشبیهی یا حکمی

اعمال تجارتی حکمی یا تشبیهی، به آن نوع از اعمال تجارتی گفته می‌شود که طبق ضوابط پذیرفته شده در مورد اعمالِ تجارتیِ ذاتی، عمل تجارتی نیستند؛ ولی قانون‌گذار بر طبق مصالح در نظر گرفته شده، احکام و آثار اعمال تجارتی را برای آنها در نظر می‌گیرد. به‌همین دلیل در نظر گرفتن این نوع اعمال به‌عنوان عمل تجاری، نیازمند تصریح قانون‌گذار است. معاملات برواتی نوعی از اعمال تجاری حکمی است.

اعمال تجارتی فرعی یا تبعی

برای توضیح اعمال تجاری تبعی یا فرعی لازم است تا به ماده 3 قانون تجارت اشاره کنیم که بیان می‌دارد:

ماده 3 حقوق تجارت: معاملات ذیل به اعتبار تاجر بودن متعاملین یا یکی از آنها تجارتی محسوب می‌شود:

1) کلیه معاملات بین تجار و کسبه و صرافان و بانک‌ها؛

2) کلیه معاملاتی که تاجر یا غیر تاجر برای حوائج تجارتی خود می‌نماید؛

3) کلیه معاملاتی که اجزاء یا خدمه یا شاگرد تاجر برای امور تجارتی ارباب خود می‌نماید؛

4) کلیه معاملات شرکت‌های تجارتی.

بر اساس ماده 3 قانون تجارت، چنانچه شخصی تاجر شناخته شود، تحت شرایطی اعمال مدنی او نیز به‌تبعیت از تاجر بودن وی، عمل تجارتی در نظر گرفته می‌شود.

منابع حقوق تجارت

تا اینجا یاد گرفتیم که حقوق تجارت چیست و انواع اعمال تجاری کدامند؛ در این قسمت قصد داریم منابع حقوق تجارت در ایران را خدمت شما معرفی کنیم.

به‌طور کلی منابع حقوق تجارت، 4 مورد را شامل می‌شود که عبارت‌اند از:

1. قانون

   • قانون اساسی

   • قوانین عادی: مثل قانون تجارت، قانون مدنی و ...

   • مصوبات مراجع خاص: مثل شورای نگهبان، مجمع تشخیص مصلحت نظام و ...

2. عمل فعالان تجاری

   • عرف و عادت تجاری: رویه‌ای عملی که تجار در انجام معاملات تجارتی، به آن پایبند هستند.

   • رسم تجاری: رویه‌ای عملی که تجار به آن پایبند هستند و مختص به صنف یا منطقه‌ای خاص است.

3. آرای وحدت رویه: آرای صادر شده توسط دیوان عالی کشور

4. دکترین (نظر علمای حقوق تجارت)

تعریف تاجر

براساس تعریف لغت‌نامه دهخدا، تاجر کسی است که برای کسب سود خرید و فروش می‌کند. اما از بعد حقوقی و قانونی، تاجر کسی است که اعمال تجارتی ذکر شده در بالا را برای کسب سود و درآمد انجام می‌دهد. انواع تاجر بر دو نوع است که این دو نوع عبارت‌اند از تاجر حقیقی و تاجر حقوقی (به معنی اشخاص حقوقی مانند شرکت‌های دولتی و غیر دولتی که فعالیت تجاری دارند).

حق العمل کاری چیست؟ به چه کسی حق العمل کار می‌گویند؟

بهتر است برای تعریف حق العمل کاری، به متن قانون تجارت اشاره کنیم.

بر اساس ماده 357 قانون تجارت: حق‌العمل‌ کار کسی است که به اسم خود ولی به حساب دیگری (‌آمر) معاملاتی کرده و در مقابل حق‌العملی دریافت می‌دارد.

دلالی چیست و به چه کسی دلال می‌گویند؟

بر اساس ماده 235 قانون تجارت، دلال کسی است که در ازای دریافت اجرت، واسطه انجام معاملاتی شده یا برای کسی که می‌خواهد معاملاتی نماید، طرف معامله فراهم می‌کند؛ لازم به‌ذکر است که دلالی تابع قوانین و مقررات حوزه وکالت است، اما از نظر قانون تجارت، دلالی، از نوع عمل تجارتی کمکی بوده و در نتیجه دلال، تاجر محسوب می‌شود.

تفاوت تاجر و کاسب

در بیان تفاوت تاجر و کسبه جزء باید گفت که براساس قانون تجارت، کسبه جزء نیز تاجر شناخته می‌شوند با این تفاوت که از انجام برخی الزامات حرفه‌ای تجار معاف هستند و در واقع کسبه جزء از چند مزیت نسبت به تجار برخوردارند. این مزایا را بر اساس مواد قانونی 6 و 19 قانون تجارت و همچنین ماده 512 آیین دادرسی مدنی بیان می‌کنیم:

1. طبق ماده 6 قانون تجارت، تجار موظف به داشتن دفاتر تجاری بوده اما کسبه از این موضوع معاف هستند؛

2. طبق ماده 19 قانون تجارت، تجار موظف به داشتن دفتر ثبت تجارتی بوده اما کسبه از این موضوع نیز معاف هستند؛

3. طبق ماده 512 آیین دادرسی مدنی، تجار امکان برخورداری از دعاوی اعسار را نداشته و تنها می‌توانند از دعاوی ورشکستگی بهره‌مند گردند؛ اما کسبه می‌توانند از دعاوی اعسار استفاده نمایند. (به زبان ساده اعسار به‌معنی فردی است که در وضعیت مالی بدی قرار گرفته و از پرداخت بدهی‌ها و تعهداتش عاجز است.)

ورشکستگی چیست؟

ممکن است حین معاملات تجاری یک تاجر، وضعیتی پیش بیاید که تاجر توان پرداخت بدهی‌ها و تعهدات مالی خود را نداشته باشد؛ در این شرایط، اصطلاح تاجر ورشکسته مطرح می‌شود. در ادامه به بیان شرایط ورشکستگی از دیدگاه قانون تجارت می‌پردازیم:

ماده 412 قانون تجارت: ورشکستگی تاجر یا شرکت تجارتی در نتیجه توقف از تأدیه وجوهی که بر عهده او است حاصل می‌شود.

همچنین ورشکستگی دارای سه قسم است که عبارت‌اند از:

1. ورشکستگی عادی؛

2. ورشکستگی به‌تقصیر؛

3. ورشکستگی به‌تقلب.

تعریف شرکت تجاری چیست؟

براساس ماده 571 قانون مدنی، شرکت عبارت است از اجتماع حقوق مالکین متعدد در شیئی واحد به نحو اشاعه، بنابراین می‌توان شرکت تجاری را شرکت یا شخصیتی حقوقی دانست که جمله فعالیت‌هایش مطابق قانون تجارت، فعالیت تجاری به‌حساب می‌آید.

انواع شرکت تجاری

شرکت‌های تجاری براساس میزان مسئولیت سرمایه‌گذاران، به سه دسته زیر تقسیم می‌شوند:

1. شرکت‌های سرمایه: اشاره به شرکت‌هایی که مسئولیت شرکای آن بستگی به میزان سرمایه وارده دارد.

2. شرکت‌‎های اشخاص: در این‌گونه شرکت‌ها مسئولیت شرکاء نامحدود است.

3. شرکت‌های مختلط: شرکت‌هایی که در آن برخی شرکا از نوع ضامن با مسئولیت نامحدود و برخی شرکا غیر ضامن با مسئولیت محدود هستند.

همچنین بر اساس ماده 20 قانون تجارت، شرکت‌ها دارای 7 نوع هستند که در ادامه به این موارد اشاره می‌کنیم:

1. شرکت سهامی: شرکتی که برای امور تجارتی تشکیل و سرمایه آن به سهام تقسیم شده و مسئولیت صاحبان سهام محدود به سهام آنهاست.

2. شرکت با مسئولیت محدود: شرکتی که بین دو یا چند نفر برای امور تجارتی تشکیل شده و هر یک از شرکاء بدون اینکه سرمایه به سهام یا قطعات سهام تقسیم شده باشد، فقط تا میزان سرمایه خود در شرکت مسئول تعهدات شرکت است.

3. شرکت تضامنی: شرکتی که تحت اسم مخصوصی برای امور تجارتی بین دو یا چند نفر با مسئولیت تضامنی تشکیل می‌شود.

4. شرکت مختلط غیر سهامی: شرکتی که برای امور تجارتی تحت اسم مخصوصی بین یک یا چند نفر شریک ضامن و یک یا چند نفر شریک با مسئولیت محدود بدون انتشار سهام تشکیل می‌شود.

5. شرکت مختلط سهامی: شرکتی که تحت اسم مخصوصی بین عده شرکاء سهامی و یک یا چند نفر شریک ضامن تشکیل می‌شود.

6. شرکت نسبی: شرکتی که برای امور تجارتی تحت اسم مخصوصی بین دو یا چند نفر تشکیل و مسئولیت هر یک از شرکاء به‌نسبت سرمایه‌ای است که در شرکت گذاشته.

7. شرکت تعاونی تولید و مصرف: شرکتی که بین عده‌ای از اربابِ حِرَف تشکیل می‌شود و شرکاء مشاغل خود را برای تولید و فروش اشیاء یا اجناس به کار می‌برند.

استاد آنلاین مرجع آموزش دروس حقوق

مؤسسه گوهر اندیشه آزاد با نام تجاری استاد آنلاین، به‌عنوان نخستین مجموعه آموزش مجازی دروس حقوقی در جهت فراهم نمودن بستری برای ارتقای سطح علمی جامعه حقوقی کشور راه‌اندازی شده است.

برای دریافت آموزش‌های مورد نیاز خود به سایت استاد آنلاین مراجعه نمایید.

جمع بندی

حقوق تجارت یکی از شاخه‌های علم حقوق بوده که نقش رسیدگی و حکم‌فرمایی بر روابط و معاملات تاجران با یکدیگر است. ما در این مطلب یاد گرفتیم که حقوق تجارت چیست، منابع قانون تجارت را معرفی کردیم و سپس تعریف تاجر، ورشکستگی، اعمال تجارتی و شرکت تجاری را توضیح دادیم. امیدواریم که مطالعه این مقاله برایتان مفید بوده باشد.

استاد آنلاین؛ آموزشگاه مجازی رشته حقوق