انوع دسترسی آزاد کدام اند ؟

آیا تعداد مجلات دسترسی آزاد افزایش داشته است؟

دسترسی آزاد یا Open Access چیست؟

مفهوم دسترسی آزاد که به اختصار در انگلیسی OA نامیده می شود، مربوط به دهه اول قرن بیستم میلادی است. با ظهور وب و افزایش دسترسی به اینترنت، مدل های دسترسی آزاد به مقالات علمی به وجود آمدند. در دو دهه گذشته، مدل‌های دسترسی باز توسعه یافته‌اند. آغاز دهه 2000 میلادی شروعی برای دسترسی آزاد بود. در سال 2001 کمیته دسترسی آزاد در بوداپست همایشی برای تاکید بر امکانات انتشار دسترسی آزاد برگزار شد.

دسترسی آزاد به معنای این است که مقاله را بدون هیچ حق پرداختی در اختیار مخاطب قرار داد. در حالی که همه ی مدل های دسترسی آزاد بر مدل های دسترسی رایگان و خواندن آنلاین تاکید دارند، تفاوت های اصلی بین مدل های دسترسی آزاد با توجه به جنبه های انتشار آنها است.  

از محبوب‌ترین مدل‌ها می‌توان به مدل‌های طلایی، هیبریدی، سبز و الماسی اشاره کرد، که در ادامه به معرفی آنها خواهیم پرداخت.

انواع دسترسی آزاد به مجلات

دسترسی آزاد طلایی (Gold open access): این نوع از دسترسی آزاد حداقل محدودیت را دارد. به این معنا که مقاله منتشر شده به صورت آنلاین در اختیار همه کاربران است. در این مدل از دسترسی آزاد، همه ی مقالات منتشر شده توسط نویسندگان یا موسسات آنها باید هزینه پردازش مقاله بپردازند که بر اساس حوزه موضوعی، ناشر و منطقه جغرافیایی و حتی اعتبار مجلات متفاوت است.

دسترسی آزاد سبز (Green open access): این مدل از دسترسی آزاد به نویسندگان اجازه می دهد تا مقاله ی خود را به صورت آزاد در مخازن پیش چاپ منتشر کنند (این اجازه منوط به فرآیند داوری است.)

دسترسی ترکیبی (hybrid models): این نوع دسترسی به گونه ای است که دو نوع متفاوت را در اختیار نویسنده قرار می دهد. اگر نویسنده حق شارژ را پرداخت کند مقاله به صورت دسترسی آزاد در اختیار مخاطبان قرار می گیرد و در صورتی که این گزینه را انتخاب نکند به صورت غیر دسترسی آزاد است.

دسترسی آزاد الماس (diamond open access): این مدل دسترسی آزاد رایگان را هم برای نویسندگان و هم برای خوانندگان فراهم می کند.

لازم به ذکر است پایگاه مرکز اطلاعات علمی جهاددانشگاهی تنها پایگاه رایگان کشور است که تمامی مقالات مجلات، همایش ها و طرح ها را به صورت رایگان در اختیار مخاطبان قرار می دهد.

بعد از معرفی انواع مدل های دسترسی آزاد به مجلات، به سوالات زیر پاسخ خواهیم داد:

سوال اول: آیا تعداد مجلات دسترسی آزاد افزایش داشته است؟

در سال 2000 تعداد مجلات با دسترسی آزاد زیر ده درصد بود در حالی که در سال 2019 سه برابر افزایش داشته است و به 15 درصد رسید. نسبت مجلات دسترسی آزاد در حوزه های موضوعی مختلف نشان می دهد که علوم اعصاب بیشترین نرخ مجلات دسترسی آزاد را دارند در حالی که علوم کامپیوتر پایین ترین میزان را دارا است. به عبارت دیگر، مجلات علوم اعصاب رشد بیشتری را در مجلات دسترسی آزاد داشته اند. علاوه بر تفاوت های قابل توجه، سهم مجلات دسترسی آزاد از سال 2000 تا 2019 در تمام حوزه های موضوعی مورد تجزیه و تحلیل به طور قابل توجهی افزایش یافته است. بیشترین رشد مربوط به حوزه های موضوعی علوم اعصاب و روان‌شناسی بین سال‌های 2000 تا 2010 بوده است.

دوم، حوزه های موضوعی وجود دارند که در ده سال گذشته، مهم‌ترین پیشرفت را نسبت مجلات دسترسی آزاد، مانند علوم کامپیوتر، اقتصاد، مهندسی و علوم اجتماعی داشته اند. سوم اینکه در حوزه های موضوعی مثل هنر و علوم انسانی ، اقتصاد، مدیریت و حسابداری و فیزیک و نجوم، سرعت تکامل مدل‌های انتشار دسترسی آزاد در دو دهه گذشته ثابت بوده است.

نمودار 1. توسعه نسبت مجلات دسترسی آزاد، 2000-2019

سوال دوم: روند کلی مجلات دسترسی آزاد در حوزه های مختلف موضوعی بر اساس شاخص چارک رتبه بندی اول یا Q1 بین سال های 2000  تا 2019 چگونه است؟

تنها در حوزه موضوعی علوم اعصاب است که تعداد مجلات Q1 دسترسی آزاد رو به افزایش است. بنابراین، سهم مجلات چارک رتبه بندی اول در سال 2019 برابر با 26.5 درصد بود که که حتی کمی بیشتر از سهم مجلات دسترسی آزاد در علوم اعصاب است. این تفاوت بین روند عمومی و روند مجلات با رتبه برتر یعنی چارک اول، نشان می دهد که بیشتر مجلات با دسترسی آزاد در مجلات با کیفیت پایین تری منتشر می شوند.

علاوه بر این، یک همبستگی قوی از نظر آماری معنادار بین نسبت مجلات با دسترسی آزاد در بین تمام مجلات منتشر شده و نسبت مجلات دسترسی آزاد Q1 وجود دارد. با این حال، نسبت مجلات دسترسی آزاد در چارک Q1 کمتر از نسبت عمومی مجلات با دسترسی آزاد در هر رشته و دوره زمانی بود و رشد نسبت مجلات دسترسی آزاد نیز کمتر از روند عمومی بود. می توان چنین گفت که مجلات دسترسی آزاد پرستیژ پایین تری دارند.

توجیه این مسئله یعنی پایین بودن پرستیژ مجلات دسترسی آزاد را می توان چنین توصیف کرد:

اول: مجلات در چارک رتبه بندی اول قدیمی تر هستند به همین دلیل کیفیت مجلات قدیمی بالاتر است. در مورد مدل های الماس، معمولاً یک نهاد غیرانتفاعی مثل یک دانشگاه یا انجمن دانشگاهی مسئول این نوع مجلات است.

دوم: معمولاً مجلات جدیدتر که هنوز فاقد اعتبار و پرستیژ علمی هستند، باید امکانات جذابی را ارائه دهند که خود را در کنار مجلات معتبر قدیمی در این زمینه رقابتی کنند. چندین مطالعه نشان می دهد که مقالات دسترسی آزاد بر افزایش مخاطبان اثر می گذارند. با توجه به اینکه هزینه های پردازش نویسنده در مدل های دسترسی باز غیر الماسی می تواند بسیار بالا باشد دسترسی آزاد الماسی می تواند یک ویژگی بسیار جذاب در یک مجله جدید باشد و می‌تواند توجه نویسندگان و خوانندگان را به خود جلب کند.

نمودار 2. توسعه نسبت مجلات دسترسی آزاد Q1 در سال‌های 2000 تا 2019

سوال سوم: توزیع جغرافیایی مقالات دسترسی آزاد در سه دوره و حوزه های موضوعی منتخب چگونه است؟

سهم مجلات دسترسی آزاد در آمریکای شمالی و اروپای غربی کمتر است در حالی که در آمریکای لاتین مطابق با استاندارد است. روند کلی نشان می دهد که سهم مجلات دسترسی آزاد به طور معناداری در هر منطقه جهان رو به افزایش است. سهم مجلات دسترسی آزاد در آمریکای هنوز پایین است و در اروپای غربی کمتر از ده درصد از مجلات دارای دسترسی آزاد هستند. آسیا بیشترین تعداد مجلات دسترسی آزاد را در تمامی حوزه های موضوعی مورد بررسی دارد در حالی که نسبت مجلات دسترسی آزاد در همه حوزه های موضوعی در منطقه آمریکای لاتین از 70 به 90 درصد متفاوت است. جدای از مواردی که تعداد مجلات برای محاسبه نسبت دسترسی آزاد کافی نبود، سهم مجلات دسترسی آزاد به طور قابل توجهی در طول زمان در همه مکان ها و رشته ها افزایش داشته است.

دلیل این امر آن است که مناطق غیرغربی، معمولاً آمریکای لاتین، معمولاً دارای سیستم‌های انتشاراتی طرفدار دسترسی آزاد هستند، اما از آنجایی که آنها تازه واردان نسبتاً تازه وارد به دانشگاه‌های بین‌المللی هستند، مجلات آنها همچنان در رتبه‌های پایین‌تر از همتایان غربی خود قرار دارند. بنابراین، نرخ پایین مجلات Q1 بر اساس مناطق جغرافیایی می تواند متفاوت باشد.

نمودار 3. روند کلی مجلات دسترسی آزاد در مناطق مختلف جغرافیایی

منبع:

Demeter, M., Jele, A. & Major, Z.B. The International Development of Open Access Publishing: A Comparative Empirical Analysis Over Seven World Regions and Nine Academic Disciplines. Pub Res Q 37, 364–383 (2021). https://doi.org/10.1007/s12109-021-09814-9