مقاله حاضر جستاری است درباره تکوین، ماهیت و بسط زبان شناسی چامسکی. در این مقاله نشان داده می شود زبان شناسی چامسکی برنامه ای پژوهشی از نوع لاکاتوشی است که تکوین آن انقلاب دوم شناختی را شامل می گردد. ماهیت آن با سه مساله هومبولت، افلاطون و دکارت شناخته می شود و بسط آن در بردارنده دو مرحله قاعده- محور و اصل- محور می باشد؛ در حالی که از سه دوره اشتقاق- بنیاد، نمود- بنیاد و مجددا اشتقاق- بنیاد می گذرد.

مطابق دیدگاه چامسکی بخش اصلی دانش زبانی ما به لحاظ ژنتیکی معین شده است. بنابراین قوه زبان ذاتی بوده و این دانش ناآگاهانه یا ضمنی (tacit) در بنیان توانایی ما برای سخن گفتن نهفته است. به باور او کاربرد زبان ناشی از نوعی دانش ضمنی است که کاربر عادی زبان برخلاف زبان شناس نه به آن دسترسی آگاهانه دارد و نه قادر است در صورت لزوم آن را برای دیگری بیان کند. هدف این مقاله تحلیل ماهیت ضمنی زبان در فلسفه چامسکی است. این پژوهش با رویکرد پژوهش کیفی و با روش تحلیل مفهومی به واکاوی مفهوم زبان ضمنی و ارتباط آن با سایر مولفه های اصلی نگرش چامسکیایی درخصوص زبان از جمله توانش زبانی، زبان شناسی زایشی، دستور جهانی و برهان فقر محرک پرداخته است. با توجه به سه نقد اصلی بر دانش ضمنی زبانی، توانش ضمنی زبانی و قاعده ضمنی زبانی، ادعای دسترسی ضمنی به ذخیره ای از قواعد زبانی در فلسفه چامسکی به خوبی تبیین نشده و به لحاظ تجربی نیز قابل اثبات نیست. بنابراین هنگامی این دانش معتبر است که مبتنی بر نوعی دانش صریح زبانی از دستور زبان و قواعد باشد که به شکل گزاره بیان شده و از سوی کاربر زبان قابل تشخیص و تایید باشد.

ترجمه یعنی انتقال معنا از یک نظام زبانی به نظام زبانی دیگر بدون کاهش یا تغییر معنا. ترجمه در قالب مدل چامسکی یعنی انتقال معنا از یک ژرف ساخت به ژرف ساخت زبان دیگر. با پذیرش ثابت ماندن ژرف ساخت معنایی زبان مبدا (TL) و زبان مقصد (SL) به عنوان شرط ترجمه پذیری، روش شناسی چامسکی در جدا کردن توانش از کنش محدودیتهای جدی در انتقال برخی معانی به وجود می آورد. ژرف ساخت سطحی معنایی است ولی فقط ابعادی از معنا را در بر دارد که واژگانی شده باشد و بتواند از طریق قواعد درج واژه در ژرف ساخت وارد شود. لذا معانی بافتی که در حوزه کاربرد شناسی قرار می گیرند امکان انتقال پیدا نمی کند مگر اینکه در زبانهای مبدا و مقصد هر دو واژگانی شده باشند یا این معانی بافتی به طور قراردادی با یک واژه در زبانهای مبدا و مقصد در ارتباط باشند.

چامسکی و جرجانی در تعریف زبان بر لزوم اسناد و انطباق مجموعه واژگان بر قواعدنحوی تاکید می کنند. از سویی زبان در نظر هردو نه نظام صوری دستور زبان؛ بلکه قواعد تولید و درک گفتار در ذهن اهل زبان است؛ بنابراین توقع وجود رابطه میان خصوصیات ذاتی ذهن و مشخصه های زبانی بسیار طبیعی می نماید. این ارتباط در نظرات جرجانی به نحوه تولید و ادراک گفتار در ذهن محدود می شود؛ اما چامسکی به دنبال شناخت ماهیت ذهن به عنوان استعدادی ذاتی و منحصر به نوع از طریق نیروی نظم دهنده در زبان است. با وجود توجه جرجانی به نظام معنایی ذهنی و قواعد درونی شده نحو، وی قواعد گشتاری یا دستور ذهنی را مشخصا از دستور صوری زبان جدا نمی کند؛ اما در بررسی فرایند ادراک و تحلیل جمله قائل به برخی عناصر گشتاری است و معتقد است قواعد گشتاری را ذهن سخنگو یا شنونده اهل زبان به آسانی درمی یابد. چامسکی برای تبیین نظریه زبان شناسی خود، زبان را در سه ساحت لفظ، معنا و قواعد نحوی بررسی می کند. جرجانی همین تفکیک را در جهت اثبات نظریه بلاغی خود و به منظور تبیین علل مزیت کلام در می آورد. جرجانی برخلاف چامسکی که تنها به ذهن از منظر زبان ارجاعی می نگرد؛ زبان را در سطح کلام برتر و تعاملش با ذهن نیز بررسی می کند. درک زیبایی حرکتی ذهنی است؛ زیرا در محیط معانی صورت می گیرد و حرکت از معنی به معنی شمرده می شود. حرکت ذهن در مواجه با مجاز حرکتی باواسطه یا بامانع است.

هدف این تحقیق، بررسی ترکیبات حرف اضافه دار گیلکی و مقایسه نتایج آن با نظریه چامسکی، در خصوص پارامتر هسته می باشد. برای انجام تحقیق، 1200 آزمودنی از دو شهر فومن و رشت انتخاب و بر اساس متغیرهای سن، جنس، سواد و مکان به دوازده گروه تقسیم شدند. 20 جمله به طور تصادفی از کریستن سن (102-97: 1375) انتخاب شد و پس از اعمال اصلاحات واژگانی و ساختاری مورد استفاده قرار گرفت. در هر جمله، یک جای خالی وجود داشت که می بایست با یک عبارت حرف اضافه دار مناسب تکمیل می شد. از این تعداد آزمودنی، 24020 ترکیب جمع آوری شد. ترکیبات به دست آمده به چهار گروه بدون حرف اضافه، دارای حرف اضافه پیشین، دارای حرف اضافه پسین و سرانجام ترکیبات دارای هر دو نوع حرف اضافه پیشین و پسین، به طور همزمان، تقسیم شدند. یافته ها نشان داد که در این زبان به جای این که پارامتر هسته دوتایی باشد، سه تایی است. به بیان دیگر، در ترکیبات حرف اضافه دار گیلکی، سه نوع ساختار به چشم می خورد: (1) هسته - آغازین (2) هسته - پایانی و سرانجام ترکیبی از موارد (1) و(2) .

ظرفیتِ فعل موضوع محوری در «دستور زبان وابستگی» است؛ لیکن جایگاه آن در «دستور زبان زایشی» مبهم می نماید. دیدگاه تنییر به فعل مرکزیت ویژه می دهد و دسته هایی از ارتباطِ میان اجزاء جمله را تعیین می کند، و ظرفیت هایی آزاد حول عناصر کلیدی جمله، به­ خصوص فعل، در نظر می گیرد که بحث­ برانگیزند. دیدگاه چامسکی از ابتدا بر پایه ی ساختارهای ظاهری و ارتباطات ارسطویی، نهاد و گزاره، بنا شده است و به زایش لایه های دستوری نظر می کند. هدف ما در این تحقیق این است که با مقایسه ی کلی این دو دستور دریابیم که آیا گشتارهای دستوریِ جمله، که چامسکی بیان کرده است، تحت فرمان همان مفهوم ظرفیت، که تنیِیر از آن یاد می کند، هستند؟ چگونه ظرفیت فعل بر تحولات ساختار پایه ی جمله تأثیر می گذارد و گونه ی خاصی از ساختار در سطح را فرمان می دهد؟ برای پاسخ، ابتدا نگاه های جدید به نظریه ی تنییر را با مثال هایی تفهیمی آورده ایم. سپس با روش تحلیلی آن­ ها را مقایسه کرده ایم و نهایتاً در بخش نتایج نشان داده ایم که جمله به­ سان سیستم زنده، خودبه­ خود ظرفیت های آزادی را حول عناصر محوری و یا در کنار گروه های سازه ای­ اش می آفریند که امکان برخی گشتارهای دستوری را به­ روشنی فراهم می آورد. این نگاه جدید به مفهوم ظرفیت، قرابت های بنیادی را میان دیدگاه های تنییر و چامسکی در موضوع تحولات ساختاری جمله آشکار می سازد.