درمباحث مربوط به فهم متون دینی، یکی ازمهمترین مسائل مساله تاویل است. پرسشهای اساسی در این مساله اینهاست : فرآیند فهم متن دینی مثل قرآن و روایات چگونه شکل می گیرد؟ نقش معارف عرفی و زبان عادی در فهم این متون چیست؟ عقل و یافته های عقل نظری چه نقشی را در این باره بازی می کنند؟ روش شهودی – عرفانی چقدرکارآیی دارد؟ و ... پاسخ ملاصدرا به پرسشهای مذکور موجب شکل گیری دستگاه تاویلی خاصی شده است که در این نوشتار به بحث کشیده می شود. او با نقد سایر نظرهای موجود در باب تفسیر و تاویل متون دینی، دیدگاه خاص خویش را با عنوان « روش راسخان در علم» تبیین و توجیه می نماید. آنچه او در نهایتا اظهار می دارد گونه ای هم آرایی بین زمینه های مختلف معارف بشری همچون یافته های حسی، عقلی و عرفانی است که در یک سیستم سازگار، بستر مناسبی برای فهم متون دینی فراهم می آورد.

بعضی از متکلمان اسلامی ، از جمله اشاعره ، واسطه و عامل ارتباط حق تعالی و عالم آفرینش را زمان موهوم دانسته اند. این عقیده از طرف حکمای اسلامی ومحققانی از متکلمان ، مانند خواجه نصیرالدین طوسی مورد نقد قرار گرفته است . از جمله ناقدان این نظریه معلم ثالث ، میرداماد است که با طرح حدوث دهری خودبه ابطال زمان موهوم پرداخت . حکیم متاله ، ملا اسماعیل خواجویی به طرفداری از نظریه میرداماد، رساله ای ترتیب داد و در آن با دلایل متقن ، نظرات آقا جمال خوانساری را که از مدافعان سرسخت نظریه زمان موهوم بود، رد کرد.ما در این مقاله ، علاوه بر اینکه نظرات حکیم متاله ، ملا اسماعیل خواجویی رامورد بررسی و تجزیه و تحلیل قرار داده ایم ، به ریشه های این نگرش در افکار بعضی از حکمای یونان باستان مانند افلاطون و ارسطو به اجمال اشاره نموده ایم .به تصور ما متکلمان با تاثیر پذیرفتن از افکار این دو فیلسوف برای حل معضل  عامل ربط حادث به قدیم ، به زمان موهوم متوسل شدند؛  در حالی که نه تنها آنها مشکل را حل نکردند، بلکه با طرح این نظریه مشکلات این بحث را دو چندان کردند. از جمله نتایج فاسد حاصل از این نظریه «حدوث قدیم » و «قدم حادث »می باشد که از بُن ، اساس توحید را متزلزل می سازد! از طرفی اگر زمان موهوم درخارج تحقّق داشته باشد، جزءِ خود عالم خواهد بود و موهوم بودن آن معنا نخواهد داشت . حکما برای عامل ربط حادث به قدیم نظریه های فلسفی دیگری را مطرح ساخته اند. در این مقاله محور بحث ، حدوث دهری میرداماد بوده و به طور ضمنی به نظریه ملاصدرا نیز اشاره شده است . 

اگر چه فرق مختلف متکلمین همچون اشاعره، معتزله و امامیه اختلاف نظر زیادی در اصول و فروع دین دارند اما جملگی در اصل توحید که محور دین اسلام را تشکیل می دهد موافقت دارند. با این حال تفاسیر گوناگون، بعضا متضاد و بلکه متناقضی که از همین اصل ارایه نموده اند، ریشه همه اختلافات دیگر است. متکلمین معتزلی که استدلال عقلی را ملاک قضاوت در باب توحید دانسته اند با تکیه بر بساطت مطلق ذات و نفی وحدت صفت و موصوف به ذاتی که در واقع فاقد صفات است قای شده و پس از آن در توضیح و تبیین صفات اعلام شده در کتاب قرآن به تکلف افتاده اند. رای آنان درباره علم و قدرت الهی اگر با دقت مورد ارزیابی قرار گیرد مستلزم نفی این صفات می باشد. بزرگان این مکتب برای آنکه بدین ملازمه تصریح ننمایند بسیار کوشیده اند تا نیابت ذات از صفات را با قالبی منطقی، معقول ارایه نمایند که این مقاله تتبعی است در آثار آنان.

پرسش از غایت و هدف آفرینش از جمله پرسشهای طبیعی و دیرینه بشر است که خاستگاه درونی و فطری داشته است، متکلمان این پرسش را در مبحث افعال الهی و فیلسوفان آن را در بحث اراده و فاعلیت الهی طرح کرده اند. در این پژوهش پاسخ عدلیه به پرسش مذکور را آورده و دلایل و بمانی نظریه آنها را با رویکردی فلسفی مورد نقد و بررسی قرار داده ایم. مفاد نظریه آنها چنین است که فعل خدا تابع انگیزه وهدف است، لذا انگیزه آفرینش را اموری همچون احسان به غیر، ایصال نفع به مخلوقات و یا حسن ذاتی خلقت دانسته اند. در مقابل آنها، دو گروه اشاعره و فلاسفه موضع گرفته و قائل به نفی انگیزه و غرض در فعل باری شده اند. ممکن است چنین توهم شود که این دو گروه نگرش کاملا یکسانی در نقد آراء معتزل دارند، ولی باید گفت این چنین نیست و اصولا نحوه رویارویی آنان با این مساله متفاوت است. بدین قرار در این مقاله ضمن بررسی تفاوت این دو دیدگاه، نامعقول بودن سخن اشاعره و عقیم بودن شیوه جدل در تفسیر جهان خلقت و هدف آن و در عین حال راه حل فلاسفه برای پارادوکس نفی هدف در فعل باری و اثبات هدف در نظام آفرینش مورد بررسی قرار میگیرد.

قاضی ابوبکر باقلانی (د 403 ق در بغداد) سهم به سزایی در شکل گیری کلام اشاعره داشت. او نه تنها در علم کلام، بلکه در اصول فقه و علوم قرآن نیز صاحب تالیف و نظر بود. در این مقاله ما فقط از زاویه علم کلام به او نگریسته و اندیشه های کلامی وی را بررسی کرده ایم. دستگاه کلامی باقلانی با طور کلی همچون یک سازه هندسی طراحی شده است. به عبارت دیگر مسائلی را که او طرح می کند دارای ترتیب منطقی و استنتاجی است و قضایای قبلی پایه و مایه قضایای بعدی و قضایای بعدی نتیجه و زائیده علوم و تقسیم آن به علوم بدیهی و نظری آغاز می کند و با نشان دادن انواع دانش های بدیهی و نظری راه را برای طرح مسائل بعدی هموار می سازد. بدین سان وقتی شناسایی عقلانی معتبر دانسته شد، باقلانی با این ابزار به مطالعه طبیعت می پردازد و اجسام را ساختمان هایی می بیند که اتمهای متناهی، مصالح این ساختمانند. افزون بر اتمها (= جوهرها) و اجسام، باقلانی پدیده های دیگری را نیز در این عالم مشاهده می کند که عمرشان تنها یک لحظه است و عرض نام گرفته اند. اگر ما این عرضها را پایدار می بینیم از آن جهت است که خداوند لحظه به لحظه آنها را می آفریند. از اینجاست که وی قاعده علیت را مردود می انگارد. به هر حال باقلانی پس از اثبات حادث بودن اجسام و اعراض، به اثبات صانع برای عالم می پردازد و از این رهگذر عقاید همه گروه هایی را که پدیده های علام را به کس یا کسانی جز خدا نسبت می دهند، رد می کند. او پس از اثبات یکتایی صانع، به بحث صفات خدا می رسد. عقیده او درباره نحوه اتصاف صفات به ذات این است که خدا از رهگذر معانی قدیم و ثابت به این صفات متصف شده و این معانی زاید بر ذات است، اگر چه غیر از ذات هم نیست.

یکی از مسائل مهم کلامی که آثار بزرگان ادب فارسی را متأثر ساخت و جلوه های آن در شعر و نثر پدیدار شد، موضوع حدود اختیار انسان در جهان است. پس از جدالهای فراوان در این باره سرانجام با ظهور ابوالحسن اشعری، کلام وی که مبتنی بر جبر بود در میان اهل سنت گسترش یافت و در قرن پنجم با تأسیس مدارس نظامیه رسمیت تام یافت. سعدی نیز که در این مدارس کسب علم کرده بود، نه تنها با این تفکر آشنا شد، بلکه آن را در آثار خویش آشکار ساخت. یکی از این موارد حکایت چهارم از باب گلستان اوست که ظاهراً مجادله بین شاه و وزیر بر سر تربیت نوجوانی بازمانده از طایفه دزدان است. آنچه را شاه در این داستان بیان می کند در حقیقت بازتابی از اندیشه های جبرگرایانه کلام اشعری است و آنچه از زبان وزیر گفته شده جلوه ای از تفکرات منتقدان به اختیار است. مقایسه این مطالب با دیگر گفته های سعدی این واقعیت را آشکار می سازد که وی هنرمندانه بدون ذکر آشکاری از موضوع جبر و اختیار به نقد و بررسی این دو طرز تفکر پرداخته و سرانجام سخنان شاه را لباس تحقق پوشانده و به نوعی درستی اندیشه خود را بیان کرده است.

مقاله حاضر غایتمندی نظام آفرینش را از دیدگاه ابن سینا بررسی کرده و می کوشد تا مبانی نظریه فاعلیت بالعنایه سینوی را در دستگاه فلسفی او ریشه یابی کند. از نظر ابن سینا متکلمان غرض و هدف فعل خدا را در چیزی بیرون از ذات باری تعالی جستجو می نمایند. و رمز عدم توفیق در استدلالشان نیز همین است، در فلسفه ابن سینا فعل باری قابل تعلیل به اموری از قبیل «چرا» و «به چه علت» نمی باشد زیرا فعل او مقتضای ذات اوست و نه برای انگیزه ای که او را به سوی فعل برانگیزد. برخلاف افعال بشری که چنین است. اما مشابهت میان گفته ابن سینا و اشاعره ظاهری است و تفاوت بین آن دو در این مقاله نمایانده شده است.

گستره و قلمرو مجبور بودن یا مختار بودن آدمیان در برابر اراده، قدرت و خواست خالق هستی و مدبر آن، از مناقشه آمیزترین و دیرپای ترین موارد اختلاف در بین پیروان ادیان بزرگ بوده است. در عالم اسلام فرقه های معتزله، زیدیه، اسماعیلیه، امامیه، ماتریدیه، اشاعره و جبریه خالص به ترتیب از بیشترین تا کمترین حوزه اختیار را برای انسان ها قایل بوده اند.این مقاله با بررسی اشعار حکیم سنایی غزنوی (پیشرو شعر عرفانی فارسی) در پی اثبات این مدعاست که برخلاف باور بسیاری از محققان، موضع سنایی در این مبحث و بسیاری از مباحث مرتبط با آن، همسوی با ماتریدیه و تا حدودی شیعه امامیه است و با اشاعره و معتزله فاصله بسیار دارد.

فیلسوفان جهت اثبات وجود خداوند به اقامه براهین عقلی و فلسفی پرداخته اند که این مشرب مورد نقد مخالفان آنان مانند اشاعره، عارفان و تجربه گرایان قرار گرفته است. مقاله ای به نام «برهان پذیری گزاره های ازلی» به قلم فاضلان محترم سید علی علم الهدی و احد فرامرز قراملکی در شماره دوم - پاییز و زمستان 1382 - مجله وزین حکمت، درج شده بود که به نقد برهان پذیری وجود خدا با استناد به «امتناع برهان به دلیل ماهیت نداشتن خدا» و «امتناع برهان لمی» پرداخته بود. نگارنده در شماره 35 مجله وزین قبسات درمقاله ای از نظریه برهان پذیری وجود خدا دفاع کرده و ضمن آن، ادله مقاله نامه حکمت را نقد کرده بود. دوست دیرین و فاضلم جناب آقای دکتر احد فرامرز قراملکی -یکی از نویسندگان مقاله پیش گفته - به نقد نگارنده پاسخ داده که در همین شماره قبسات تحت عنوان «مواضع تبکیت» مندرج است. نگارنده با مطالعه کپی دستنویس آن مقاله ضمن استقبال گرم از این پاسخ، از باب تضارب آرا و اهتمام به آن، به تحلیل پاسخ های ایشان می پردازد.

در این نوشتار با تاکید بر اینکه توسعه اقتصادی - اجتماعی و فرهنگی از نظام ارزشی جامعه اثر می پذیرد و منابع نظام ارزشی در شکل گیری ارزشها و به تبع آن توسعه اقتصادی موثر است، کوششی به عمل آمده است تا منابع نظام ارزشی ایران در نیمه اول قرن چهاردهم هجری شناسایی شده و رابطه آنها با توسعه اقتصادی - اجتماعی تبیین گردد. بهمین سبب تاریخ شکل گیری این نظام ارزشی حدودا به دو بخش 1400 ساله قبل و بعد از اسلام تقسیم و مورد بررسی قرار گرفته است. از آنجا که مشخصه اصلی دوره قبل از اسلام ایران و منبع عمده نظام آموزشی آن دوره، مذهب زردتشتی است، در آغاز به بررسی دیدگاه های مذهب زردتشت پیرامون ماهیت انسان، جامعه و دانش یا شناخت پرداخته ایم. سپس دوره اسلامی مورد بحث قرار گرفته و به عنوان منبع عمده نظام ارزشی این دوره، دین اسلام با توجه به قرآن کریم، آرای سنت گرایان (اشاعره)، عقلگرایان اسلامی (معتزله)، متکلمین، متصوفه، تشیع و نظریات امام محمد غزالی، فارابی و ابن سینا پیرامون مقوله های ماهیت انسان، جامعه و شناخت (دانش) مورد بررسی واقع شده است. بررسی حاضر به این جمع بندی می رسد که، رشد اقتصادی نیازمند نوآوری، خلاقیت و تغییر است و نظام ارزشی ایران در دوره مورد بحث مبتنی بر مفهوم ویژه ای از شناخت یا دانش بوده است که بر سنت و پذیرش گذشته و میراث آن تاکید و آرای جدید را مردود و یا حداقل کم اهمیت تلقی می کرده است. از این رو بین نظام ارزشی و ضروریات رشد اقتصادی - اجتماعی ناسازگاری مشاهده شده است.