مقاله حاضر پس از حمد و سپاس خداوند به بررسی مختصر زندگانی شیخ از بدو تولد در سال 1214 ه.ق تا هنگام وفات در سال 1218 ه.ق پرداخته و سپس ابتکارات شیخ را در دو بخش پردازش مطالب و طرح نظریات و عناوین تاسیسی مورد بحث قرار داده است. در بخش پردازش شیخ اعظم انصاری با ایجاد ترتیب و تنظیم صحیح و قانونمند، مباحث اصلی علم اصول را در قالب عناوین قطع، ظن و شک تنظیم و مورد بحث قرار داده است. در قسمت شک، با پردازش مطالبی که جنبه علمی و کاربردی داشته و علمای اصولی در لابه لای مطالب به آن اشاره نموده اند، همه را یکجا جمع آوری و ذیل عنوان تنبیهات استصحاب قرار داده است. بخش دوم مقاله به نوآوری های شیخ اعظم که جنبه تاسیسی دارد اختصاص یافته که مشتمل است بر: الف) عناوین تاسیسی شیخ مثل اطلاق مقامی- شبهات مفهومیه و مصداقیه- مصلحت سلوکیه و حکومت و ورود. ب) استدلالات نو مثل نحوه اعتبار نمودن قصد امتثال در عبادات از طرف شارع. کاربرد لفظ عام در ماعدای خاص پس از تخصیص عام، لزوم تبعیت از قطع، امکان تعبد به امارات ظنیه. ج) آرای خاص شیخ در واجب مشروط، مقدمه واجب، اجتماع امر و نهی در شی واحد، سرایت اجمال از دلیل خاص به عام، حجیت خبر واحد، اصل برائت و استصحاب. و در پایان نتیجه گیری می نماید که شیخ اعظم آن قسمت از علم اصول فقه را که نیاز به نوسازی داشته و تا آن زمان هیچ کس عهده دار اصلاح آن نشده بود مورد نوسازی و بازسازی قرار داد، به نحوی که پس از گذشت نزدیک به 1.5 قرن هنوز شیخ اعظم پرچمدار عالیترین مرحله از مراحل علم اصول به شمار می آید.  

هرچند دانش اصول را منطق فقه خوانده اند اما این دانش خود نیز بر بنیادها و اصولی تکیه می زند که به نوعی در ادبیات امروزین در قلمرو فلسفه فقه جای گرفته اند و شاید هم بتوان آنها را در فلسفه اصول فقه جای داد. یکی از این بنیادها " اصالت تعلیل" یا" اصالت تعبد" و تعیین قلمرو هر یک از این دو اصل در کار استنباط است. به رغم آن که در اصول فقه به طور سنتی از این اصل بحث مفصلی به میان نیامده، اما گرایش به هر یک از این دو اصالت زیربنای ساخت عمومی و برآیند دیدگاه ها و فتواها را ساخته است. در مقاله حاضر این اصول مورد بررسی گرفته اند.قلمرو و هر کدام بررسی و نقد شده و به ویژه موضع شیعه در این خصوص به صورتی متمایزتر مورد بررسی قرار گرفته است. بدان امید که از مطاوی مباحث و از نقطه هایی روشن که در این مباحث به چشم می خورد راهی به سوی میدان گشودن بر تعلیل و از آن پس پویایی بخشیدن به سامانه استنباط فقهی با تکیه زدن بر این ساز و کار جسته شود.

در حجیت حدیث، چند مبنا متصور است: 1. ضرورت عقلی، 2. تعبد محض، 3. سیره عقلا، 4. توسعه تعبدی سیره. تا مبانی دیگر قابل اثبات باشند، جایی برای مبنای ضرورت عقلی نخواهد بود؛ لیکن نشانه های محکم و غیر قابل اغماض برای هر یک از دو چشم انداز تعبد و ارتکاز عقلایی مقتضی شد که برخی حجیت خبر را تماما بر یکی از این دو مبنا توجیه نمایند؛ لیکن وجود برخی گره ها و مشکلات نظری در گونه ها و حالات مختلف احادیثی که پیوسته فقیهان و محدثان، با تکیه بر وجدان علمی بیدار و متاثر از وضوح و ارتکاز شرعی، عقلایی خویش، بدان ها عمل می نمودند، می طلبید که کاوش و مهندسی نوی در مبنای حجیت خبر انجام گیرد. این پژوهش با دستیابی به نظریه «توسعه تعبدی سیره عقلا در حجیت خبر» در پی طرح و اثبات آن است. مباحثی چون: دلایل اثباتی این نظریه، گستره توسعه تعبدی سیره، آثار و فواید شگرف این نظریه در مباحث دانش اصول، فقه و جایگاه آن در دیگر عرصه های فقه الحدیث؛ و جایگاه عقلی، اصولی توسعه تعبدی سیره و برخی دیگر از مباحث مربوط به ماهیت و ابعاد نظریه، در دو فصل، دلالت سیره عقلا بر حجیت خبر و تعبد به توسعه سیره در حجیت احادیث، تبیین می گردد.

تشیع از جریاناتی است که همزمان با ظهور اسلام و توسط پیامبر اکرم (صلی اله علیه و آله) شکل گرفت. شواهد معتبر تاریخی و روایی چون حدیث یوم الدار، منزلت، غدیر و... صحت این مطلب را تایید می نماید؛ از همین روست که گروهی از اصحاب پیامبر (صلی اله علیه و آله) همانند سلمان، مقداد، ابوذر و عمار یاسر در همان عصر رسالت به شیعه علی (علیه السلام) معروف بودند.جریان تشیع در عصر نبوی دارای ویژگی های بارزی چون تعبد و تسلیم در برابر نصوص وارد شده از سوی پیامبر (صلی اله علیه و آله)، زهد و پارسایی و ساده زیستی، شجاعت و جنگجویی در میدان های نبرد، ایمان و اعتقاد راسخ و... بود که در پرتو این ویژگی ها از دیگر جریانات بازشناخته می شد.

مباحث مربوط به مصلحت و مبتنی بودن احکام واقعی بر مصالح و مفاسد نفس الامری در علم اصول از اهمیت ویژه ای برخوردار است، به نحوی که پذیرش یا عدم پذیرش آن می تواند تاثیرات در خور توجهی در فقه و حقوق اسلامی پدید آورد، به ویژه آنکه اگر معتقد به آرایی چون آرای امام خمینی باشیم که مصالح و مفاسد را در حوزه معاملات قابل دسترسی می دانند. در مباحث مربوط به ظنون و امارات، مساله مربوط به مصلحت های فائته (فوت شده) در صورتی که امارات به خطا روند و به احکام واقعی نرسند همواره از دغدغه های اصولیینی بوده که در زمان غیبت قایل به انفتاح باب علم و علمی بوده اند. در این مساله پر اهمیت شیخ انصاری (ره) با ابتکار و نظریه پردازی مصلحت سلوکیه سعی کرد که این مشکل را حل نماید. لکن نظر او آرای موافق و مخالفی با تقریرات مختلف را در پی داشت. در این میان امام خمینی، به عنوان یک اصولی دارای ابتکار، تاملاتی را در این نظریه پردازی مطرح ساخت و سعی نمود که با واقع گرایی بیشتری با این مساله که در لبه تیزبین تخطئه و تصویب قرار دارد، برخورد نماید. در این مقال کوشش گردیده که این ابعاد این مساله از حوزه نگاه اصولیین مطرح عصر اخیر به ویژه امام راحل مورد تدقیق و بررسی قرار گیرد.

یکی از دستاوردهای مدرنیته پس از نهضت مشروطه، ساختاری شدن تدریجی عرفی گرایی و موضع گیری ضد دینی و سنتی دولت پهلوی بود؛ حرکتی با هدف تضعیف ارزش های دینی و اخلاقی یا اسلام زدایی در شرق. در ادامه نهضت های سلفی و وهابی و با پیدایی بحران هویتی ایران معاصر، آرای غرب و اهداف سلطه گران اقتصادی، سیاسی و فرهنگی، روشنفکران عرب و ترک و ایرانی را به تامل واداشت. در این فضا که با آثار برخی روشنفکران آغاز و در دوره رضاشاه به اوج خود رسید، طیفی برآمدند که افکار و آرمان هایشان رنگی از انسان گرایی و اندیشه غیردینی داشت. در پرتوی تساهل دولت و همسویی روشنفکران نوگرا، کسانی نظیر: کسروی، شریعت سنگلجی، حکمی زاده و ... با سخنرانی ها و نوشته هایی انتقادی و بدیع، اسلام و مظاهر سنتی آن را نشانه گرفتند؛ زیرا می پنداشتند قادرند با نقد سطحی و تند از چهارچوبه های شریعت ، اصول سیانتیسم (علم زدگی) و عقل گرایی اروپایی را در جامعه سنت گرای شرقی پیاده نمایند.بویژه در شرایطی که دولت رضاشاه با هدف حاکمیت الگوهای جامعه مدرن غرب بر شئون اجتماعی ایران یک رشته دگرگونی ها را صورت داد؛ مانند: شکل گیری بوروکراسی(دیوانسالاری جدید)، ایجاد مدارس نوین، تاسیس دادگستری و برچیدن محاکم شرع و ... و در نهایت باورداشت های غرب گرایانه در قالب جهان بینی شاهنشاهی یک به یک به مورد اجرا گذارده شد. بررسی کوشش تنی چند از تجددگرایان دین ستیز یا نواندیشان دین خواه برای جایگزین کردن خردگرایی غربی بجای تعبد دینی و یا تاویل مدرن و روزآمد از دین، موضوع اصلی این مقاله است که همراه با ارایه کارنامه سیاست مذهبی رضاشاه، مشکل اصلی بخشی از جریان روشن فکری معاصر را به بحث کشانده است.

چکیده فارسی:منظور از شهرت مورد بحث در این پژوهش، شهرت فتوایی در اصول متلقات است، یعنی فتوایی از فقها درباره حکمی از احکام شرعی، شهرت یافته بدون آنکه مستند آن معلوم باشد یا سندی برای آن حکم نباشد یا از آن دوری شده باشد، بحث از حجیت و عدم حجیت شهرت، در شهرت فتوایی مصداق پیدا می کند که بیشتر در مبادی استنباط فقها قرار گرفته و دیدگاه های گوناگونی نسبت به آن ارایه شده است که آیا چنین شهرتی از وصف حجیت برخوردار هست یا نه؟ در این میان گروهی آن را به کلی مردود دانسته اند و گروهی دیگر به طور مطلق حجت می دانند. اما گروه سوم که بیشتر مورد بحث این تحقیق است بین شهرت قدمایی و متاخرین تفصیل قایل شده اند. شهرت فتوایی قدما از خصوصیتی برخوردار است که باعث شده آن را حجت بدانند و آن تعبد خاص قدما به این که طبق مضمون روایات ائمه (ع) فتوا می دادند و سند آن را حذف می کردند، و دیگر اینکه متون کتب فقهی آنها روایی است و عصر آنها به عصر معصومین (ع) نزدیک است. که این خصوصیت باعث حصول وثوق و اطمینان به وجود نص معتبر و کشف از رای معصوم (ع) در نزد فقهایی شد که شهرت فتوایی قدما را حجت دانسته اند. اما شهرت فتوایی متاخرین را به علت اینکه شکل استنباطی و اجتهادی به خود گرفته است حجت نمی دانند حتی شهرت های قبل از زمان شیخ طوسی که در آنها اعمال نظر و استنباط صورت گرفته است را معتبر نمی دانند. چکیده عربی:المقصود بالبحث عن الشهرة فی هذه المقالۀ، الشهرة الفتوائیۀ فی أصول المتلقاة. هی عبارة عن اشتهارالفتوی فی مسألة بلا استناد إلی روایة و هذه الشهرة التی المبحوث عن حجیتها فی المقام. قد اختلف الأصولیون فی حجیة هذه الشهرة و عدم حجیتها علی ثلاثة وجوه: الوجه الاول: حجیة الشهرة فی الفتوی مطلقاً- الوجه الثانی: عدم حجیتها مطلقاً- الوجه الثالث: التفصیل بین الشهرة المتقدمة و المتاخرة.الشهرة الفتوائیۀ حجّة لأنّهم ظنّوا و استندوا فیها بروایات الأئمۀ لکن الأسناد قد حذفوا علماً بأن نصوصهم الفقهیۀ روائیۀ و عصور هم قریبۀ بعصور الأئمۀ لذلک اعتمد و أوثق بعض الفقهاء بالنصوص المعتبرۀ و اطمئنوا بالشهرۀ الفتوائیۀ للقدماء و احتسبوها حجۀ و لم یحتسبوا الشهرۀ المتأخرۀ حجۀ لاستنباطهم و اجتهادهم لِأنهم ظنوا فیها إعمال النظر و الاستنباط لذلک لم یعتمدوها.

یکی از عرصه هایی که سنت به مفهوم عام و سنت نبوی به مفهوم خاص آن بدان اهتمام ورزیده، عرصه طب و بهداشت تن و روان است. در این مقاله تلاش بر این است که به سوالاتی که در زمینه اعتبار این روایات مطرح است، پاسخ داده شود، نظیر: روایات طبی با توجه به منبع و سند آنها در چه درجه ای از اعتبار قرار دارند؟ با فرض اعتبار منبع و صحت سند روایات طبی، معیار اعتبار آنها چیست؟ به عبارت روشن تر آیا این دست از روایات را باید بسان روایات فقهی از روی تعبد پذیرفت یا آن که مبنای پذیرش آنها اثبات پذیری بر اساس دستاوردهای قطعی علم است؟ آیا اساسا عرصه هایی همچون طب و بهداشت در قلمرو دین و رسالت پیامبر اکرم (ص) می گنجد یا نه؟ آیا با توجه به روایات طبی می توان قلمرو دین را تعریف کرد.