0

با توجه به تاریخ سلجوقیان، دیوانسالاری این دوره از جایگاه ویژه ای برخوردار است و بررسی اصلاحات مصلحان سلجوقی حاکی از قابلیت نخبگان دیوانسالاری وتوانمندی این نهاد بالقوه می باشد. کمال الملک سمیرمی(وزارت 513-515 ق) از جمله نخبگان سیاسی بود که با تفکر اصلاح گرا و تجربه در مسائل دیوانسالاری توانست با انجام برخی اصلاحات اقتصادی راه برون رفت از مشکلات سیاسی واقتصادی را حل وفصل نماید. علیرغم تضعیف نهاد وزارت در آن زمان در مقام وزیر سلطان محمود سلجوقی (511-525 ه. ق) سعی کرد با اجرای اصلاحات به روش ضربتی گسست­های موجود در ساختار سیاسی و اقتصادی را رفع کند. نظر به بحران های سیاسی و اقتصادی در دوره سلطان محمود، وزیر نیز تلاش های خویش را در اجرای اصلاحات اقتصادی به کار بست. پژوهش حاضر با روش توصیفی– تحلیلی و به شیوه کتابخانه ای علاوه بر مروری بر زمانه مشارالیه و پیشینه سیاسی کمال المک، مهم ترین اصلاحات اقتصادی وی را در زمان دو سال وزارتش در کانون توجه دارد. یافته های پژوهش نشان می دهد که سمیرمی بعد از توفیق نسبی در اصلاحات سیاسی، گام های مهمی برای پیشبرد اصلاحات اقتصادی در زمینه نظم و نسق مالیات ها، ایجاد دیوان مفردات، بهبود کشاورزی و دامپروری و تجارت، اعطای بخشش های نقدی برداشت. هرچند نظر به قدرت مخالفان و تضعیف وزیر در نهایت مخالفان وی را از میان برداشتند، ولی تلاش های وی بخشی از بی ثباتی های سیاسی دوران سلطان محمود را حل کرد و راه را برای اصلاحگران بعدی چون درگزینی و کمال الدین خازن هموار کرد.

کاشیکاری معرق از دوران قدیم تا کنون به عنوان روشی برای زیبا سازی و استحکام بخشی به بنا مورد استفاده بوده است. چگونگی پیدایش کاشی معرق مراحلی دارد که از تزیین دو رنگ شروع شده و به تدریج به کاشی چند رنگ در ترکیب با آجر می انجامد و رفته رفته منجر به معرق کاری می گردد. چگونگی ظهور کاشی در تزیین معماری و قدمت آن به دوران قبل از اسلام می رسد که اولین نمونه های کاشی را در تزیینات کاخهای هخامنشی و آشور می بینیم. اما در دوران اسلامی تزیینات خارجی بناها معمولا آجر کاری بوده و اوج این هنر را در عصر سلجوقی شاهد هستیم. در اواخر دوران سلجوقی نوعی کاشیکاری موسوم به کاشی نگین یا تزیین دورنگ وارد تزیینات معماری می شود که از اولین نمونه های این شیوه می توان به بنای خواجه اتابک سلجوقی در کرمان اشاره کرد. این بنا مقبره وزیر سلجوقی در قرن پنجم هجری بوده است. این شیوه تزیینی که ترکیبی از کاشی آبی در ترکیب با آجر می باشد به تدریج از قرن ششم تا هشتم هجری کامل شده  به طوری که در بناهایی مانند مسجد ملک زوزن خراسان، برجهای آرامگاهی مراغه، گنبد سلطانیه، مساجد جامع ورامین و نظنز و ... شاهد کاشیهای رنگین لاجوردی، سفید و سیاه نیز در ترکیب با آجر هستیم که به تدریج این شیوه تکمیل شده و منجر به معرق کاری می شود. پس از این مقدمه به معرفی کاشیکاری معرق بنای قبه سبز که مقبره قراختائیان کرمان در قرن هفتم هجری است می پردازیم. تزیینات این بنا به عنوان قدیمیترین کاشیکاری معرق ایران مورد بررسی قرار می گیرد. فرضیه ای که این کاشیکاری را قدیمیترین معرق کاری ایران معرفی می کند نظریه مرحوم دکتر پیرنیا می باشد که فرموده اند: در قبه سبز کاشیکاری به حد اعلای خود رسیده که حتی زیباترین کاشیهای دنیا مثل مسجد کبود تبریز به پای آن نمی رسد و قدیمی ترین کاشیکاری ایران است.

کمال الدین ابوالفضل حبیش بن ابراهیم تفلیسی از دانشمندان قرن ششم هجری است. زادگاه او ظاهرا تفلیس پایتخت گرجستان کنونی بوده، اما او روزگار خود را در آسیای صغیر، به ویژه قونیه سپری کرده بوده است. از این نظر، زبانی که وی در آثار فارسی خود به کار برده به احتمال زیاد تحت تاثیر فارسی متداول در غرب ایران و آسیای صغیر است. بنابراین، بررسی آثار او به منظور شناخت بهتر ویژگی های گویش های غرب ایران حائز اهمیت است. تاکنون سه فهرست از لغات فارسی او منتشر شده است. یکی از ایرج افشار با عنوان «اندر فوائد لغوی کامل التعبیر» (افشار 1342)، دوم فهرست لغات بیان الصناعات او که ایرج افشار در پایان چاپ بیان الصناعات (افشار 1336، ص 446-457) به چاپ رسانده است، سدیگر مقاله دکتر مهدی محقق با عنوان «واژه های فارسی در کتاب تقویم الادویه» (محقق 1377). آنچه در زیر می آید منتخبی از لغات بخش دوم کفایه الطب اوست. این کتاب دارای سه بخش یا سه کتاب به شرح زیر است: کتاب اول در معرفت علم بجشکی؛ کتاب دوم در غذاها و داروهای مفرده؛ کتاب سوم در غذاها و داروهای مرکبه. مولف این کتاب را در سال 550 نوشته و به ملکشاه پسر قلج ارسلان سلجوقی تقدیم کرده است. از این کتاب ظاهرا شش نسخه در ایران وجود دارد. دو نسخه در کتابخانه دانشکده پزشکی دانشگاه تهران به شماره های 222 و 223. نسخه اول دارای تاریخ 722 و نسخه دوم بدون تاریخ ولی ظاهرا از قرن سیزدهم است (رهاورد 1333، ص 373). نسخه دیگر متعلق به کتابخانه مجلس شورای اسلامی و از قرن هشتم است. شماره این نسخه 6332 است (حائری 1350، ص 347-349). نسخه ای دیگر با تاریخ 1271 و شماره 2491 متعلق به دانشگاه تهران است (دانش پژوه 1340، ص 1258). نسخه پنجم متعلق به کتابخانه ملی ملک و از قرن یازدهم هجری است. شماره این نسخه 4776 است (افشار، دانش پژوه 1361، ص 625). نسخه ششم از قرون ششم و هفتم و متعلق به کتابخانه خصوصی فرهاد معتمد در تهران است.  

از ویژگیهای سبکی شاعران خراسان در قرن ششم، دشواری و دیریابی معناست. نگارنده در این نوشتار به شرح و بررسی عبارت "قلم منتجب" که در یکی از سروده های انوری، شاعر خراسانی قرن ششم آمده است، می پردازد و در پایان به این نتیجه می رسد که منظور از "منتجب" همان منتجب الدین علی بن احمد کاتب، منشی معروف سلطان سنجر سلجوقی و صاحب دیوان رسایل اوست.

در آغاز این مقاله ساختار و چگونگی شکل یابی شهر اصفهان در طول تاریخ به خصوص از بعد از ورود اسلام تحلیل شده است. در این جهت برای روشن شدن بیشتر موقعیت بافت قدیم شهر و شیوه سازمان یابی در جریان زمان، اشاره هایی گذرا نیز به دورانهای تاریخ از جمله سلجوقی وصفویه تا دوره قاجاریه شده است. سپس به صورت مفصل تر موضوع توسعه شهر تقریبا از ابتدای قرن حاضر که دوره جدید و پر ماجرایی در تاریخ تحولات این شهر محسوب می شود، مورد بحث قرار گرفته است. در این مقطع تاریخی کوتاه یا در حدود کمی بیشتر از 70 سال، چگونگی افزایش جمعیت و وسعت گیری شهر مورد تحلیل قرار گرفته است. در انتها نیز سیاستهای دو طرح جامع ارگانیک و طرح منطقه ای اصفهان که مورد عمل سالهای گذشته بوده، با روند توسعه شهر و ناحیه به اختصار مقایسه شده است تا ضمن شناخت ناهماهنگی های بین طرح ها و مراحل رشد شهر، بتوان بیشتر به دلایل اساسی این نابرابری ها دست یافت.  

نسخه خطی پرارزشی به نام اختیارات شهنامه در کتابخانه گوتا (آلمان) به شماره 48 موجود است که فیلم آن با شماره 788 در کتابخانه مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می شود. از مندرجات این نسخه خطی چنین برمی آید که در سال 474 هجری علی بن احمد منتخبی از شاهنامه فردوسی را در سیزده باب بر حسب موضوع (به ترتیب در: توحید، ستایش خرد و آفرینش عالم، ستایش پیامبر (ص) و اهل بیت (ع)، مدح ملوک، غزل و وصف خوبان، وصف بزم و بهار، وصف شب و روز، امثال و حکمت، وصف جنگ، نکوهش جهان، پند و موعظه، وصف پیری، وصف مرگ) به نام سلطان ملکشاه سلجوقی گرد آورده و مقدمه و موخره ای منظوم بر آن افزوده است.نسخه مذکور در قرن نهم هجری برای پادشاه عثمانی سلطان محمد فاتح تحریر شده است. خاورشناس برجسته، پاول هرن، نخستین کسی است که از این دست نویس پرارزش یاد کرده و در سال 1897 میلادی از آن در تصحیح لغت فرس اسدی سود جسته است (هرن، ص سیزده). اختیارات شهنامه سال ها پس از هرن در ایران مورد توجه برخی از شاهنامه شناسان قرار گرفت و چند بار درباره آن اظهار نظرهایی صورت گرفت که بعضا مغایر یکدیگر بود و اخیرا در سال 1379 خورشیدی به کوشش مصطفی جیحونی و محمد فشارکی و به سرمایه مرکز خراسان شناسی آستان قدس رضوی به چاپ رسید. درباره این کتاب و اطلاعات مربوط به آن ذکر سخنی چند خالی از فایده نیست...