رویکرد انحرافی در تفسیر قرآن، سابقه طولانی در میان مفسران دارد، تا آنجا که حتی به صدر اسلام می رسد. این گونه تفسیر، نظام دلالت های واژگانی قرآن را به هم می زند و ضلالت را به نام قرآن رواج می دهد. از منظر روش شناسی، عواملی برای این رویکرد برشمرده اند، که به خود قرآن، ویژگی های مفسر یا روش تفسیری او بر می گردد. مخالفان قرآن، و نیز فرقه هایی همچون غالیان، باطنیه و ...، عرفا، روشنفکرنمایان و خاورشناسان، نمونه هایی از رویکرد انحرافی را در آثار خود عرضه کرده اند.

پدیده غلو و غالی گری از جمله پدیده هایی است که از دیرباز به عنوان آسیبی جدی و ویرانگر، پیکره و جوهر آیین الاهی را تهدید به نابودی و یا انحراف می کرده است. از این رو، رجال شناسان همواره در جهت شناسایی راویان اقوال ائمه اطهار (ع) و آشکار ساختن کج اندیشی ها و کژروی های اعتقادی و موجبات ضعف آنان به ویژه غالیان و متهمان به غلو کوشیده اند. در این نوشتار، تلاش شده است تا ضمن تبیین دیدگاه احمد بن علی نجاشی (م 450 ق)، رجال شناس مشهور شیعه در باره جریان غلو و غالی گری، متهمان به غلو در رجال نجاشی، شناسایی و ملاک ها و نیز میزان اثرپذیری وی از اندیشه های مشایخ رجالی در تضعیف و یا توثیق این دسته از راویان مورد بررسی و ارزیابی قرار گیرد.

کوفه نخستین شهری است که شیعه و حدیث شیعه در آن پدید آمد، اما آغاز شکل گیری مکتب حدیثی شیعه را نمی توان به تاریخ ورود امیرالمومنین علی (ع) به کوفه بازگرداند. در این دوران، گرچه سخنان پربار امیرالمومنین و موضع گیری های آن حضرت در مسایل مختلف پیش روی کوفیان بود، اما آنان به آن حضرت مانند دیگر صحابه پیامبر می نگریستند و حتی گاه نظریات صحابی مانند ابن مسعود را بر نظر ایشان ترجیح می دانند. در واقع، تشکیل نهاد نظام مند حدیثی و عقیدتی در شیعه سیری تدریجی را طی کرده است؛ حرکتی که از پیش از ورود امیرمومنان علی (ع) به کوفه آغاز شد و در دوران امام باقر (ع) به ثمر نشست. این حرکت هم زمان با دوران حکومت امویان است ـ که از بعد بیرونی دوران تلخ شیعه محسوب می شود ـ با مجبور شدن امام حسن (ع) به صلح با معاویه و با شهادت امام حسین (ع) در سال 61 ق، و با مصیبت ها و رنج هایی که شیعیان در زندان ها و قتلگاه های حاکمان خونریزی همچون ابن زیاد و حجاج متحمل می شدند.اولین گام های تشکیل مکتب حدیثی مستقل در شیعه، به معنای پیروی از نظر و عمل امام، در زمان صادقین (ع) برداشته شد. شاید اولین گزارش مربوط به تشکیل نظامی فقهی و پیروی از دستورات امام در این زمینه، نامه ای است از هشام بن عبدالملک به یوسف بن عمر، والی کوفه، درباره زیدبن علی؛ و نیز سخن هشام درباره علاقه کوفیان به امام باقر (ع) که می گفت: «این مرد پیامبر کوفه است»، در این زمان حداقل پنج شاخه فکری در میان شیعیان وجود داشت: شیعه سیاسی و مردمی، شاخه معتدل فقیهان، شاخه متکلمان شیعه، شاخه غالیان و مفوضه.در این نوشتار ابتدا چگونگی شکل گیری مبانی حدیثی شیعه، و در ادامه شاخه های فکری شکل گرفته در نخستین مکتب حدیثی شیعه به بحث گذارده می شود.

این مقاله بر آن است که با بیان عقاید غالیان و اثبات کفرآمیز بودن اعتقادات آنان، پدیده غلو را برخلاف شکل ظاهری آن (مبالغه در عشق و محبت به حضرات)، حربه ای در دست دشمنان ائمه اطهار (ع) از جمله وهابیون معرفی و با استناد به روایات و شواهد تاریخی اثبات کند که سردمداران و رهبران فرقه های غلات نه تنها بویی از محبت نسبت به آن بزرگان نبرده اند، بلکه دشمن آنان بوده، فقط برای بدنام کردن شیعه و رسیدن به هدف های مادی و دنیوی خود، ادعای محبت نسبت به آن بزرگان می کردند. در این مقاله ضمن بیان تفاوت اساسی میان عقاید غلوآمیز و عقاید شیعه با اثبات مظهریت صفات حق برای ائمه اطهار (ع)، تمامی کمالات الهی برای آن بزرگان اثبات می شود، بدون اینکه منجر به خدشه دار شدن مخلوقیت و مربوبیت ایشان گردد. بدین ترتیب روش برخی دلسوزان شیعه را که در مواجهه با عقاید غلوآمیز غالیان برای سلب اتهام از مکتب شیعه، حضرات ائمه اطهار (ع) را از مقام شامخ خود پایین آورده و شان واقعی آنان را به جا نیاورده اند، مردود دانسته و با توجه به مبانی نقلی و عقلی، مظهریت تام صفات حق را برای آنان اثبات می نماید.با درک معنی ظهور و تجلی خداوند در وجود امام معصوم (ع) و مظهریت کامل او نسبت به همه اسما و صفات حق تبارک و تعالی، می توان از فرو افتادن در ورطه تعطیل و تشبیه (و البته غلو) در امان بود.

در این مقاله روایات موسوم به روایات تحریف از زاویه تاثیر جریان های فکری غالیانه، مورد بررسی قرار می گیرند. در ابتدا، مراد از روایات تحریف بیان گردیده، تعریفی از غلو و غالیان ارائه می شود. در ادامه، حضور آسیب زای این طیف فکری در جریان های علمی حدیثی نشان داده می شود و آن گاه، این حضور در مورد اسناد روایات تحریف، موشکافی خواهد شد. نتیجه این دقت سندی، استخراج اسامی سیزده نفر از راویان متهم به غلو از زنجیره اسناد این روایات است که در ادامه، شرح حال رجالی آنها از منابع متقدم رجالی خواهد آمد. در تقویت نتایج به دست آمده، به موضوع شناسی این روایات می پردازیم و نشان می دهیم که طیف وسیعی از این روایات با عقاید غالیانه همخوانی دارد. همچنین انگیزه های غالیان از حضور در این حوزه ها و رویکردهای متفاوتی را که در این ارتباط استخدام کرده اند، ارزیابی خواهیم کرد.

بدون تردید، یکی از آفت های خطرناکی که دامنگیر تفاسیر ماثور و روایات تفسیر شده، اندیشه های غلوآمیز راویان است که چه بسا در پاره ای موارد به جعل حدیث یا تحریف معنوی و تاویل ناروای آیات قرآنی منتهی شده است. مسلما در شناخت این پدیده به ویژه در قلمرو روایات تفسیری دشوارهایی وجود دارد؛ از جمله این که مفهوم دقیق غلو و مرز آن با فضایل واقعی پیشوایان معصوم دینی (ع)، معیارهای تشخیص غالیان و اعتقادات آمیخته به غلو آنان و نیز راویان غالی یا متهم به غلو چندان روشن نیست. برخی از پرسش هایی که در این مقاله به آنها پرداخته شده، به این قرار است: غالیان در جعل روایات تفسیری و یا تاویلات باطل چه نقش و تاثیری داشته اند؟ شمار راویان متهم به غلو و نیز روایات غلوآمیز آنان چقدر است؟

«ابومحمد جابربن یزید جعفی کوفی» (متوفی 128 ﻫ. ق)، از اصحاب نامدار امام محمدباقر و امام صادق علیهم السلام است. او از بزرگ ترین علمای شیعه امامیه بود و به رجعت اعتقاد داشت. به دلیل توجه جابر به بطون آیات و احادیث، که در برخی روایات و اقوال منقول از او نیز تصریح شده است، غالیان او را از پیشکسوتان خویش معرفی کرده اند. سوء استفاده غالیان از نام و شخصیت وی باعث شده است برخی جابر جعفی را شبه غالی بدانند و او را از غالیان نیمه افراطی محسوب کنند. عده ای نیز او را به صراحت غالی معرفی کرده اند. حال آنکه با بررسی علل جرح وی نزد برخی رجالیانِ متقدم شیعه و با استناد به روایات وارده در مدح وی و اقوال فرقه نگاران متقدم شیعه در رد تهمت غلو از او، و نیز دقت در نوع روایات وی و توجه به امور باطنی در آنها که مستعد سوء استفاده غلات است، می توان جابر جعفی را از اتهام غلو مبرا دانست .

چکیده فارسی:از جمله راویان احادیث شیعه، محمد بن سنان (م. 220 ق) است که به رغم قرار گرفتن وی، در سلسله سند روایاتی که تعداد آن ها از هشتصد مورد فراتر رفته است، در اعتبار او میان علمای امامیه اختلاف شدیدی روی داده است. این پژوهش، به نقل و بررسی گفتار عالمان رجالی در این رابطه پرداخته و کوشیده است تا از طریق بررسی احادیث مستند به راوی مذکور، شناخت دقیق تری از احوال وی به دست دهد. مقاله، در پایان با توجه به جمع بندی دیدگاه ها و نیز ماهیت روایت های محمد بن سنان، به وثاقت وی ملتزم گردیده و تضعیف این راوی را با تمایل او به غلو، در برهه ای از حیاتش، نوع روایت های او و نیز، سوء استفاده غالیان از این راوی، مرتبط می داند.   چکیده عربی:یعتبر محمد بن سنان (م. 220 ق) من رواة الحدیث عند الشیعة و علی الرغم من أنه کان فی سلسلة أسناد روایات تجاوزت ثمانمئة (800) مورد، إلا أن اعتباره و وثاقته فی نقل الحدیث عند علماء الشیعة کان موضع اختلاف شدید.هذه الدراسة تعنی باستعراض الأقوال والتحقیق فی آراء علماء الرجال حول توثیق و مکانة الرجل فی نقل الحدیث حیث اهتم القائلون بهذه المطالعة بالبحث والتدقیق فی الأحادیث التی أسندت إلی هذا الراوی لیعطوا تعریفا دقیقا عن حالاته والظروف التی احاطت به و توصلوا من دراسة جمیع تلک النظرات والآراء والتحقیق فی نوع الروایات التی رواها بأنه ثقة و روایاته معتبرة.و لکن تمایله الی الغلو فی فترة من حیاته و نوع روایاته فی تلک المدة و استغلال الغلاة هذا الراوی و أحادیثه فی بیان عقائدهم، کانت عوامل أدت الی تضعیفه لدی بعض العلماء.