فرونشست قم- حوضه تبخیری دریاچه نمک از جمله حوضه های تشکیل شده طی زمان نئوژن با سازوکار کششی است که مقارن با تداوم بازشدگی دریای سرخ در یک رژیم فشاری به وجود آمده است. رخساره سنگی واحدهای رسوبی تشکیل شده طی دوره میوسن در آن به ویژه سازند قرمز بالایی نشانگر محیط رسوبی کم عمق- قاره ای است. حوضه مذکور از طریق فرسایش برخاستگی هایی تغذیه شده که با مرز گسله مجاور پهنه فرو نشسته قم- حوضه تبخیری دریاچه نمک قرار گرفته اند. بر اساس شواهد رخنمون یافته در طول گسل های کنترل کننده حاشیه حوضه مانند بودین های آهکی (غالبا سازند قم) در راستای گسترش پهنه گسله سیاه کوه در شرق، قم - راوند در غرب و مرنجاب - سفیدآب در جنوب مشخص می شود که تنوعی در عملکرد گسل های مذکور از لغزشی - کششی به لغزشی - فشاری صورت گرفته است. این تحولات زمین ساختی مترادف با عملکرد چرخشی بلوک های اطراف حوضه است. ویژگی های رخنمون یافته در فرونشست قم- حوضه تبخیری دریاچه نمک نشانگر حوضه کشیده- جدا شده (Pull-apart) است که در ارتباط با فعالیت گسل خمیده پی سنگی قم - راوند ایجاد شده است. حوضه های کشیده- جدا شده در برگیرنده توان های بالقوه بالای اقتصادی هستند که علاوه بر خصوصیت تکتونیکی، مطالعه و توجه به آنها را ضروری می نماید. لازم به ذکر است که فرونشست قم نیز از این قاعده مستثنی نیست.

منطقه آتشفشانی آبترش با دارا بودن رخنمونهایی از روانه های تراکی آندزیتی و نهشته های آذرآواری ریزشی (کریستال لیتیک توف، لاپیلی توف و آگلومرا) به سن پالئوژن (معادل سازند کرج) دچار دگرسانی به نسبت شدید گرمابی شده است. وجود شکستگیهای فراوان که گمان می رود ابتدا در ایجاد یک ساختمان فرونشسته کالدرایی نقش ایفا کرده باشد، زمینه خروج ماگما را به سطح زمین فراهم کرده است (فورانهای شکافی) و سپس چرخش محلولهای گرمابی بعدی را آسان نموده است.با توجه به تشکیل گسترده آلونیت، به نظر می رسد از کنش و واکنش بین گازهای ماگمایی هیپوژن با آبهای گرم، محلولهای اسیدی نظیر H2SO4 , H2S تولید شده باشند که در اثر واکنش با سنگهای درونگیر و تجزیه و شستشوی شیمیایی آنها، زونهای مختلف سیلیسی، آلونیتی، آرژیلیک و آرژیلیک پیشرفته گسترش یافته است.نظر به وجود افقی گسترده از نهشته های آذرآواری که در سراسر منطقه وجود دارد و نیز تراوایی و واکنش پذیری نسبتا بالا در برابر محلولهای گرمابی، واکنشهای شیمیایی بهتر توانسته اند در آن انجام شوند و از این رو محصولات دگرسانی گسترش بیشتری یافته اند. با این حال به علت نقش مهم شکستگیها در دگرسانیهای گرمابی، سایر واحدها (یعنی روانه های تراکی آندزیتی و داسیتی) نیز مورد هجوم و نفوذ سیالات قرار گرفته و دگرسان شده اند.

دریاچه ارومیه بزرگترین دریاچه داخلی ایران است که در شمال باختری کشور به صورت یک حوضه بسته میان کوهساری شکل گرفته است. این دریاچه با درازای 140 کیلومتر و پهنای متغیر بین 15 تا 50 کیلومتر دارای میانگین مساحتی در حدود 5000 کیلومتر مربع می باشد. از مجموعه نظریات مختلف چنین بر می آید که دریاچه ارومیه احتمالا بازمانده ای از دریای تتیس و بخشی از دریای مدیترانه بوده که اکنون جدا مانده و از اواخر میوسن شکل گرفته و کم کم کوچکتر شده است. در حالت کنونی دریاچه ارومیه به صورت یک زون فرونشست تکتونیکی می باشد که در پیرامون و مرزهای آن چندین گسله مهم را می توان باز شناخت. سنگ کف نهشته های نرم و آبدار دریاچه که بطور عمده از سیلت و رس تشکیل یافته است در بیشتر جاها از نهشته های کهن تری تشکیل شده که برونزد آنها را در زمینهای پیرامون دریاچه و در پادگانه های بلند می توان دید که فسیل های موجود در آنها نشانه محیط نه چندان شور محیط رسوبی آنزمان می باشد.نهشته های نرم دریاچه ارومیه بیشتر از بار رسوبی رواناب ها و سیلابهای جنوبی و شمالی آن تامین می شود که منشا آنها بطور عمده نهشته های دریاچه ای سازند مراغه، شیلها و ماسه سنگهای کرتاسه و نئوژن، آهکهای سازند قم و توده های گرانیتی می باشد.جنس نهشته های دریاچه بیشتر رس، سیلت، کمی ماسه ریزدانه و خیلی کم رسوب شیمیایی درجا می باشد. نهشته های آواری آن بیشتر از نوع چند آمیزه اند که در آنها کوارتز، کلسیت و میکا فراوانتر از بقیه می باشند. کانی های رسی در این نهشته های آواری بیشتر از نوع ایلیت، کائولینیت و کلریت می باشند. در نهشته های درجازا کانی آراگونیت بیشترین مقدار را دارد. مقدار مواد آلی موجود در نهشته های دریاچه ارومیه عموما کمتر از پنج درصد است ولی در ماندابها و باتلاقهای شور دریاچه این مقدار به پانزده درصد نیز می رسد. در حالت میانگین غلظت نمک در آب دریاچه به 250 گرم در لیتر می رسد. با توجه به میزان شوری آب دریاچه ارومیه و مقدار قابل ملاحظه رسوب وارد شده به آن، جز در محل مصب رودخانه ها این نهشته ها عملا از نوع مواد معلق در آب می باشند، که بطور همگن و افقی در سطح دریاچه پخش می شوند. با توجه به غلظت آب دریاچه مدت زمان زیادی طول میکشد تا این نهشته ها ته نشین شوند.بر اساس بررسی های انجام شده و گمانه هایی که در امتداد بزرگراه شهید کلانتری حفر شده است مشاهده می گردد که نهشته های نرم دریاچه ارومیه از لایه بندی بسیار ظریفی برخوردار می باشد.در سواحل ارومیه و تبریز در نمونه های استخراج شده در اعماق، لایه های ماسه ای بسیار ظریفی با ضخامت حداکثر تا دو میلیمتر قابل رویت می باشند. وجود یا عدم وجود این لایه های ماسه ای می تواند ویژگیهای مهندسی نهشته ها را بنحو قابل ملاحظه ای تحت تاثیر قرار دهد. میزان ذرات ریزتر از 75 میکرون تا عمق 150 متری بطور متوسط 95 درصد است که خود حاکی از ریزدانه بودن نهشته ها می باشد. مصالح بخش میانی دریاچه بطور عمده در حد فاصل رس لاغر (CL) تا لای (ML) قرار دارند. فعالیت نهشته ها از سطح به عمق از یک روند تقلیلی برخوردار می باشد. با افزایش فعالیت نهشته ها زاویه اصطکاک داخلی، ضریب نفوذپذیری (K) و ضریب تحکیم (Cv) کاهش یافته و اندیس فشردگی (Ce) افزایش می یابد. معمولا حساسیت نهشته های قشر فوقانی بیش از قشرهای تحتانی است. از بررسی نتایج مربوط به آزمایشهای برش پره ای و نفوذ استاندارد و آزمایش مقاومت تک محوری چنین بر می آید که مقاومت برشی نهشته ها بطور قابل ملاحظه ای با عمق افزایش می یابد و حساسیت نهشته ها تا عمق 40 الی 45 متری کاهش می یابد.

امروزه مطالعات ژئومرفولوژی پایه و اساس بررسی های منابع طبیعی است. در این تحقیق سعی شده است واحدها و پدیده های عمده ژئومرفولوژی در جنوب چهارمحال و بختیاری شناسایی، تفکیک و مشخص شوند. این واحدها شامل: 1- کوهستان ها 2- تپه ماهورها (تپه ماهورهای سنگی و تپه ماهورهای آبرفتی) 3- دشت های آبرفتی می باشد. کوه های محدوده مورد بررسی، مرتفع با قلل نسبتا تیز و پرتگاهی، دامنه های پر شیب و دره های تنگ و باریک و عمدتا V شکل است. عوامل عمده در فرسایش ناهمواری های این واحد اقلیم (نوع نزولات جوی، شدت بارندگی و نوسانات حرارتی)، توپو گرافی، جنس سازند و جریان های سطحی می باشد. در این واحد انواع فرسایش فیزیکی، شیمیایی و بیولوژیک قابل تشخیص است. ریزش، واریزه و لنداسلاید از جمله حرکات توده ای روی دامنه کوه های این منطقه به شمار می رود. سازندهای کنگلومرای بختیاری، ماسه سنگ ها و مارن های گروه فارس تشکیل تپه ماهورهای سنگی را در منطقه مطالعاتی داده اند. در این واحد قلل تپه ماهورها گرد و مدور و نیمرخ دامنه ها غالبا محدب می باشد. آثار تخریب فیزیکی و تجزیه شیمیایی در این واحد نیز به صورت واضح نمایان است. تپه ماهورهای آبرفتی در سازندهای رسی و مارنی شمال غرب و غرب منطقه مشاهده می شوند. فرسایش آبی به صور مختلف نقش مهمی در تغییر شکل ناهمواری های این واحد ایفا کرده است. خزش، سولیفلوکسیون، لنداسلاید و آبراهه های تنگ و باریک از پدیده های موجود در این واحد محسوب می شود. دشت های آبرفتی دامنه ای در منطقه مطالعاتی شامل دشت های آلونی و جمال می باشد. دشت آلونی از جمله دشت هایی است که در نتیجه فرونشست های فشاری در پای گسل دنا پدید آمده است. جالب ترین پدیده در دشت جمال، گود است که در حقیقت حوضه بسته کوچکی است که شیب توپوگرافی آن به طرف مرکز می باشد و آب های سطحی از آن خارج نمی شوند. دشت مرکزی در منطقه مطالعاتی در واقع یک پهنه آبرفتی است که از نهشته های رسوبی دو رودخانه خانمیرزا از شمالشرقی و چله خانه از جنوب شرقی به وجود آمده است. در این دشت فرسایش شیاری و ورقه ای در سطح و مخروط های واریزه ای در پای دامنه های تند به وضوح دیده می شود. اشکال عمده مرفولوژیک در این منطقه شامل رسوبات رودخانه ای، پادگانه های آبرفتی، رسوبات دریاچه ای، چشمه ها و مخروط افکنه ها است که در این تحقیق به بررسی آنها پرداخته شده است.

فرو افتادگی دزفول که بین خمش بالا رود در شمال باختر، گسل فرونشست دزفول در شمال خاور و گسله پیش بوم زاگرس در جنوب باختر واقع است، دارای توالی کامل وستبری از رسوب های دوران میانه زیستی و نوزیستی زمین شناسی می باشد. این منطقه دارای افت ساختمانی قابل ملاحظه ای است. بررسی های ساختاری پنج تاقدیس مخزنی فرونشست دزفول بر پایه تفسیر خطوط بازتاب لرزه ای و تهیه نیمرخ های (Profiles)عمقی از تاقدیس ها شواهدی را به شرح زیر آشکار ساخته است. با توجه به قوام نسبی (relative competence) لایه ها و هندسه خطوط هم شیب (dip isogon)، لایه های مخزنی پرقوام،(co, petent) مانند آسماری، سروک، ایلام و داریان رده1B  و لایه های منشا و پوشش کم قوام، (incompetent) ماننده پابده، گورپی و گرو رده1C,1A  را براساس رده بندی رمزی دارا هستند. از دیدگاه ارتبا چین خوردگی با گسلش، چین های خم گسله (fault-bend folding)، چین پیشروی گسله (fault-propagation folding)و ساختمان انباشت تاق ریخت (antiformal stack) را می توان در مورد این تاقدیس ها مشاهده کرد. با توجه به بررسی و تفسیر نیمرخ های بازتاب لرزه ای، میدان نفتی هفتکل مدل چین خوردگی انباشت تاق ریخت را نشان می دهد؛ میدان نفتی نفت سفید مدل چین خوردگی خم گسله را نشان میدهد؛ میدان نفتی پارس از نوع چین خوردگی پیشروی گسله تفسیر می شود و میدان های نفتی کرنج و ماماتین احتمالا با مدل چین خوردگی جدایی مطابقت دارد.

یکی از مهمترین شواهد ژئومرفولوژیکی میزان و نحوه عملکرد خطوط گسلی، ویژگیهای ژئومرفولوژیک عوارض پیرامون آنها و به ویژه مرفولوژی مخروط افکنه ها و سلسله مراتب آنها از نظر زمانی، مکانی و توپوگرافی است. محدوده تحت بررسی، چاله مرفوتکتونیکی کویر میقان اراک می باشد. از آنجا که متغیرهای مؤثر در تکامل ژئومرفولوژیکی این حوضه فراتر از خط تقسیم پیرامون آن عمل نموده اند، بنابراین محدوده تحت بررسی به چهار گوش نقشه زمین شناسی قم تعمیم داده شده است. فرضیه تحقیق ارتباط هیدرولوژیکی در حوضه مسیله و چاله میقان اراک را حکایت می کند. براساس این فرضیه، حوضه میقان تا اواخر پلیوستوسن یکی از زیر حوضه های چاله مسیله بوده است. سرانجام فعالیت گسل های حاشیه ای(گسل های تلخاب و تبرئه) و جهش گرابنی آنها موجب تفکیک چاله میقان از حوضه مسیله شده است. بررسی شواهد موجود از جمله مرفولوژی مخروط افکنه های قدیمی و جدید، موقعیت، جهات و جهش گسل ها، رسوب شناسی چاله میقان و همچنین بررسی اختلاف ارتفاع موجود بین سطوح مخروط افکنه ای قدیمی و خط تقسیم بین حوضه های میقان و چاله مسیله از مهمترین شواهدی هستند که فرضیه فوق را اثبات می کنند.

بر پایه تقسیم بندیهای ساختاری موجود، حوضه فرونشست درون قاره ای قم - آران در پهنه ایران مرکزی جای دارد و از شرایط زمین ساختی حاکم بر یا پهنه تبعیت میکند. نوار فرونشسته ای متشکل از حوضه های قم - آران، اردستان - یزد و رفسنجان - زرند در حد فاصل دو پهنه فرعی برخاسته از سنگهای ایران مرکزی (مثلث میانی در شمال خاور و نوار ماگمایی ارومیه - دختر در جنوب باختر) قرار گرفته است و راستای گسترش آنها با پیروی از روند حاکم شمال باختری - جنوب خاوری میباشد. با فاصله گرفتن از پهنه فرعی ما گمایی ارومیه - دختر به سمت بخشهای میانی ایران مرکزی ریخت ساختاری متنوع و روندهای فرعی آشکار گردیده اند. احتمالا رفتار شکننده پی سنگ متبلور ایران مرکزی در واکنش به نیروهای وارده ضمن ایجاد قطعات گسله با شکل و ابعاد مختلف سبب جا به جایی و حرکت چرخشی آنها نیز شده است که تاثیر توام این حرکات، ریخت ساختاری درهمی را به وجود آورده است، به گونه ای که در حوضه فرونشست قم - آران سه روند ساختاری شمال باختری - جنوب خاوری (گسل دوازدهم امام - نره خرکوه)، شمال شمال باختری - جنوب جنوب خاوری (گسل قم - رواند- زفره)، شمال خاوری - جنوب باختری (گسل مرنجات) رخنمون دارد. طی نئوژن بازشدگی دریای قرمز و حرکت ورقه عربی به سمت شمال موجب اعمال تنشهای فشارشی بر فلات ایران گردیده است، در همین رابطه حرکت راستالغز قطعات گسله ایران مرکزی موجب برخی از کششهای محلی از جمله در محل خمیدگی گسل قم - راوند - زفره گردیده که توام با کشیدگی و بازشدگی بوده است. در روند تکاملی حوضه کشیده - جدا شده یاد شده انباشته های رسوبی سازند قرمز بالایی با رخساره محیط قاره ای و متشکل از عضوهایM1،M2،M3  شده است. فرسایش برخاستگیهای اطراف، خاستگاه واحدهای مذکور بوده، و در حال حاضر به طور عمده با مرز گسله معکوس به صورت بخش برخاسته در حاشیه حوضه فرونشست قم - آران قرار گرفته اند. تداوم بازشدگی دریای قرمز و اعمال نیروی فشاری در اواخر نئوژن به سمت شمال سبب حرکت چرخشی در خلاف جهت حرکتی عقربه های ساعت قطعه گسله قم - آران گردیده است. متناسب با این تحول ساتاری روندهایی همچون شمال خاوری - جنوب باختری (گسل مرنجاب) فعال شده اند، به طوری که این گسل با زاویه حدود 75 درجه نسبت به گسل قم - راوند - زفره قرار گرفته است. مجموعه شرایط ساختاری و رسوبی موجود معرف حوضه کشیده - جدا شده قم - آران است که با پدیده کششی در محلهای خمیدگی گسل راستا لغز شمال باختری - جنوب خاوری مانند گسل قم - راوند - زفره تشکل شده است. از سوی دیگر چین خوردگی سازند قرمز بالایی با روند محوری شمال باختری - جنوب خاوری (تاقدیس البرز و سراجه) و خاوری - باختری (تاقدیس قعله سردار) و بخش حاشیه پهنه فرونشست قم - آران نشانگر محدود شده ابعاد حوضه ناشی از همگرایی مایل خرد قطعه جنوبی و ایجاد دالان تنگ در خاور حوضه فرونشست و محدوده قلعه سردار است. حرکات چرخشی یاد شده با خرد لرزه های ثبت شده و شواهد ژئوفیزیکی گزارش شده مورد تایید قرار می گیرد که نتیجه آن تقسیم یک پهنه ساختاری به مجموعه قطعات فعال (مرنجاب)، غیرفعال (یخاب(، گرفتار (دریاچه نمک)، و جدا مانده (دریاچه حوض سلطان) شده است.