در حکمت صدرایی، عقل و دین و شهود بروشی معقول در کنار هم جمع می آیند تا حصول معرفت و نیل به حقیقت را ممکن سازند. ملاصدرا با الهام از شیخ بهایی و میرداماد، با استخدام درایت در کنار روایت و با بهره گرفتن از تعقل در کنار تعبد و شهود، جلوه ای تازه از فلسفه اسلامی را عرضه کرد. بسیاری از ظواهر دینی و بیانات عمیق فلسفی اهل بیت (ع) پس از قرنها تلاش فکری با ظهور حکمت متعالیه ملاصدرا ادراک و روشن شد و ظواهر دینی و عرفان و فلسفه در آن آشتی کامل پذیرفتند.در دوره صفویه که عصر آمیختن فلسفه و شریعت و دینی شدن همه معارف در جهان اسلام است، عرفان در ذهن فلاسفه و متکلمان و فقها بشدت نفوذ کرد و با جمع میان معارف نظری و عملی اسلام (حکمت مشاء و اشراق، کلام، عرفان و فقه) یک نحوه تفکر عقلی پدید آمد که با تفکر ذوقی و دینی درآمیخت.تعالیم و عقاید اسلامی و افکار حکمای دوره صفویه بر کل شئون و صور هنری رایج تاثیر گذاشته و حقیقت و حکمت و وحدت در هنر اسلامی متجلی شد؛ بگونه ای که زنده و فعال بودن هنر اسلامی به نسبت حضور باطنی هنرمندان مسلمان با ساحت قدسی دین و باطن نبوی و ولوی باز میگردد.

واژه اسلیمی که برای نام گذاری نقش مایه ای ویژه در هنر ایران وضع شده، یکی از پربسامدترین واژه ها در حوزه هنراسلامی است. امروزه پژوهش های گوناگونی درباره منشأ اولیه نقش مایه اسلیمی و سیر تحول و تطور تاریخی آن در هنراسلامی صورت گرفته اما پژوهشی انجام نپذیرفته است که منحصراً به واژه اسلیمی پرداخته باشد. این موضوع در حالی است که عنوان هر پدیده می تواند مهم ترین فتح بابی به معنای آن پدیده باشد. هدف و ضرورت انجام پژوهش حاضر این است که معنای نهفته در واژه اسلیمی آشکار شود زیرا از این طریق می توان به شناخت کامل تری از اسلیمی دست یافت. اهمیت شناخت واژه اسلیمی از دو جنبه درخور توجه است: یکی به دلیل وضع واژه اسلیمی از ماده «سَ لَ-مَ» و معنای «تسلیم» که در بطن آن مستتر است و دوم به سبب رابطه ای که می توان براساس فریضه نماز که مهم ترین آموزه عملی دین اسلام است؛ بین واژه اسلیمی و نقش مایه آن برقرار کرد. پژوهش کیفی حاضر از نوع توصیفی تحلیلی است که در بخش واکاوی معنا و مفهوم واژه اسلیمی تا حدودی وارد حوزه های معناشناسی و ریشه شناسی نیز شده است؛ پژوهشی که با استفاده از منابع کتابخانه ای انجام شده و مسئله اصلی آن، کشف معنای واژه اسلیمی است. نتایج به دست آمده نشان می دهد که واژه اسلیمی در زبان فارسی ابداع شده و تحت تأثیر هیچ یک از قاعده های زبانی اِماله و قلب قرار نگرفته است. واژه اسلیمی چه از ماده «سَ لَ مَ» عربی وضع شده باشد و چه از واژه «سَلْمْ» در زبان های باستانی ایران ساخته شده باشد، بر اساس منابع تاریخی با واژه «اسلامی» مترادف است و بارزترین معنای آن «تسلیم» است. واژه ای که به عنوان یکی از بنیادی ترین واژه ها در قرآن کریم محسوب می شود. بدین ترتیب نقش مایه اسلیمی می تواند به عنوان نمادی از تجسم ارکان نماز مطرح باشد که خود بیانگر تسلیم و سرسپردگی انسان در برابر خداوند است.

چکیده: بر اساس نظریات مستشرقان و فلاسفه هنر، پدیده ای با عنوان «نظریه اسلامی هنر» امری غیر قابل دستیابی است و تنها باید هنر اسلامی را به نحو پسینی و تاریخ نگارانه مطالعه کرد. این نوشتار درصدد است تا امکان و چیستی «نظریه اسلامی هنر» را بر اساس آراء فیلسوفان صدرایی که این فلسفه را منطبق بر مبانی اسلامی می دانند، بررسی کند تا اولین قدم ها در جهت تبیین این نظریه برداشته شود. با توجه به مباحث مطرح شده می توان گفت: در فلسفه اسلامی و به ویژه حکمت متعالیه به برکت استفاده از قرآن، برهان و عرفان، چنان نظام و ساختار فکری به وجود آمده است که از مبانی موثقی برخوردار بوده و ظرفیت استخراج نظریه هنری را داراست. از سوی دیگر به سبب ابتنای این مکتب فلسفی بر آموزه های اسلامی که تأییدکننده و استفاده کننده از هنر در نشر معارف حقه است و منشأ هنر را وجود لایزال الهی می داند، ظرفیت استخراج نظریه اسلامی هنر از این مکتب فلسفی کاملاً فراهم گشته است.

در اندیشۀ ایرانیان، هستی شناسی هنر و صناعات هیچ گاه بحثی مستقل از حکمت و از برای خود نبوده ، بلکه همواره ذیل مبحث فضیلت و نیک مردی آمده است. این شیوۀ نگرش با ظهور دین مبین اسلام و به واسطۀ تأثیرپذیری از مفاهیم متعالی چون حُسن، جمال، نظم و تجلیِ مراتب وجودی در سایۀ وحدت الهی، توسط هنروران و صنعتگران ایرانی مسلمان مبدل به عرصه ای برای مکاشفه و قُرب به ساحت آن یگانۀ برتر شده است. بنابراین، سؤال اصلی پژوهش آن است که خاستگاه دریافت این استحاله به سوی نگرش متعالی در شیوۀ کار هنرمند و صنعتگر ایرانی در چه لحظه هایی نهفته است؟ در این راستا این نتیجه به دست آمد که هنر و صناعات ایرانی به واسطۀ مؤلفه هایی چون فتوت نامه ها و شیوۀ تعلیم و تعلم فن و صناعات توسط استادانِ کار روشن ضمیر، مبدل به بستر تجربۀ زیبایی شناسی از اندیشۀ متعالی شده است. روش تحقیق در این نوشتار توصیفی ـ تحلیلی و ابزار و شیوۀ گردآوری اطلاعات جست وجوی کتابخانه ای است

بسیاری از متفکرین در پی تدوین و توجیه ویژگی های خاص فرهنگ ایران، با استفاده از فلسفه، عالم مثال و عوالم خیالی را منشا هنرهای تصویری ایرانی دانسته و معتقدند خیال هنرمند در بعد رحمانی (خیال منفصل) منشا آفرینش اثر هنری حقیقی می باشد. در این پژوهش ویژگی ها و ابعاد عالم مثال جهت آشنایی دقیق تر با اصول و مبانی هنرهای تصویری ایران شرح داده شده است.به این ترتیب با استفاده از روش تحقیق کمی به تحلیل داده های کتابخانه ای در این زمینه پرداخته شده است. بر اساس این یافته ها، خیال فعال ابزار هنرمند عارف جهت دسترسی به عالم مثال، که حد واسط عالم مجردات و مادیات است، می باشد. عالم مثال نیز به دو بخش منفصل و متصل قابل تقسیم است. بخش منفصل خیال رحمانی و بخش متصل خیال نفسانی را شکل می دهد. از آنجایی که امکان رویت خیال منفصل از عهده هر کسی ساخته نیست، تنها با تکیه بر سنت تصویری، که به صورت سینه به سینه منتقل شده است، می توان به انتقال تفکر مثالی در بین هنرمندان ایرانی باور داشت.در فرهنگ سنتی ایران، ایده آل این است که عالم مثال منفصل منبع الهام اثر هنری قرار گیرد. هنرمندان بر مبنای سنت هنری که از دوران باستان در ایران شکل گرفته، و برخی ویژگی های عالم مثال را دارا بود، اشکال محسوس نمادینی را جهت بیان حقایق رحمانی مد نظر خود برمی گزیدند تا مثال زیبایی در اثر هنری عیان شود. این سنت در دوران اسلامی با تقویت بعد عرفانی آن پویایی بیشتری یافت. پس می توان فرضیه را اینگونه مطرح کرد که «سنت هنری مثالی عامل اصلی استمرار جهان بینی مثالی در آثار نگارگری ایرانی از دوران قبل تا پس از اسلام بوده است که با ظهور اسلام جنبه پویاتری به خود گرفت».

ملاصدرا به هنرها با عنوان «صنایع لطیفه» امعان نظر داشته و گونه ای از شعر را «شعر حکمی» می نامد. وی برخی از هنرمندان را در زمره حکما نام می برد که این دو رویکرد، اساس تعمیم شعر حکمی به هنر حکمی در این تحقیق است. آشنایی با مراتب حکمت، معرفی موانع نیل به آن و تبیین مشخصات بارز هنرهای حکمی از مباحثی ست که در این مجال بدان پرداخته شده است. بنا بر اصل درهم تنیدگی اجزای نفس، جویای هنر حکمی هر یک از ساحات قوای حسی، تخیل، عاطفه، عقل نظری و عملی را در خدمت وصول به حکمت قرار می دهد و با پرورش ذوق استحسانی، کسب مهارت هنری، شناخت قواعد مدرسی و تصفیه روح، ترجمان حکمت در آثاری فاخر و جاودانه می گردد. شرح ارتباط هنرهای حکمی با حریت، عشق و مبادی الهام مساعی این جستار است.

حجم مباحث فلسفی مربوط در هنر و زیبایی شناسی در میراث فکری و فلسفی اسلامی اندک است. هنگام ترجمه فلسفه یونانی در قلمرو حکومت اسلامی، حکمای اسلامی، به بُعد هنری این فلسفه توجه شایانی نکردند و بسیاری از حکمای اسلامی از حد فن شعر ارسطو و جمهور افلاطون فراتر نرفتند. علل این مساله گرچه تا حدودی ذکر شده، اما نیازمند تحقیقی جداگانه است. هنر اسلامی نتیجه گسترش اسلام و تاسیس تمدن بزرگ اسلامی است. زیبایی شناسی هنر اسلامی از یک طرف محصول غور و تفحص علما و فلاسفه اسلامی، مانند غزالی، فارابی، ابن سینا و دیگران در آیات و احادیث است و از سوی دیگر نتیجه نوعی درک شهودی و عمل هنرمندانی است که مغروق در فضای ایمان و اندیشه اسلامی می زیستند. هنر اسلامی دستاورد مشترک تمام ملل اسلامی است که سهم مشارکت بعضی مانند ایرانیان بسیار شگرف بوده است. هنر این ملل نتیجه حضور سنن و دلبستگی های قومی و همچنین روح تعالیم اسلامی است. در این مقاله، نسبت بین فلسفه و هنر و نیز حکمت و زیبایی شناسی هنر اسلامی بررسی می شود و بنیان های نظری آن از دیدگاه حکیمان ایرانی تبیین می گردد و در نهایت، تفاوت های هنر الهی و غیرالهی مورد بحث قرار می گیرد.