پژوهش های فلسفی - کلامی
سال:1384 | دوره:7 | شماره:1 (25) |تعداد مقالات:7

این مقاله متکفل اشاراتی در باب نسبت «مدرنیته» و «مطالعات دینی» است. بدین منظور ضمن بحثی در باره مفهوم «دین» در «مطالعات دینی» جدید، از داعیه علمی بودن مطالعات دینی جدید و نیز نوع زبان و اهمیت تاریخ در این مطالعات سخن می رود و تلویحا به تمایز مطالعات دینی جدید با آن چه در سنت الهیات، کلام و علوم دینی خوانده می شد، نیز اشاره می شود.

بسیاری از فیلسوفان با استدلال های فلسفی خود به قدم عالم معتقد شده اند، در عین حال، بر این باورند که انبیا علیه السلام در معارف خود، حدوث عالم را بیان کرده اند. غزالی نیز در این مساله به تکفیر فلاسفه پرداخته است. اما ابن رشد در برابر وی به دفاع از فلسفه برخاسته و اعتراضات او را پاسخ داده است. ولی عقیده خود ابن رشد چیست؟بعضی به این دلیل که نتوانسته اند بین آرای او جمع کنند، گاهی او را متهم به تناقض گویی کرده و گاهی نیز داشتن دو نظر مختلف را به او نسبت داده اند. مقاله حاضر به بازسازی نظر ابن رشد در این مسئله پرداخته و پس از بیان کیفیت جمع بین دین و فلسفه از نظر فیلسوف قرطبه به این نتیجه رسیده که ابن رشد بدون مسئله جمع بین شریعت و حکمت قابل شناخت نیست. وی در تفسیر مابعدالطبیعه که در آن جا، تنها شارح و مفسر آرای ارسطوست، قدم عالم را گفته، ولی در آثاری که عقیده شخصی خود را بیان می کند، به حدوث عالم گرایش دارد و با تاویل لفظ خلقت و مجاز دانستن آن و تمایز بین حدوث ذاتی و زمانی راهی برای پیوند عقل و نقل یافته است.

در مقاله حاضر، ضمن بررسی مبانی و پیش فرض های الهیات بوناونتوره، فیلسوف و عارف فرانسیسکن در سه جنبه معرفت شناسی 11)مورد( و هستی شناسی و کلامی 11) مورد(، نحوه تقریر او از راه آفاقی برای شناخت خداوند و دو راهی که او در آثار خویش تحت عنوان شناخت خداوند «از راه نشانه های او» در جهان و شناخت خداوند «در نشانه های او» مطرح کرده، بررسی و تجزیه و تحلیل شده است و اثر مهم او را در این زمینه، یعنی مسیر نفس به سوی خداوند (به ویژه در فصل مربوط به خداشناسی آفاقی) تشریح و تبیین شده است.

از پیچیده ترین مباحث فلسفی که سرنوشت بسیاری از مسایل به آن وابسته است، بحث علم و ادراک است. و از جمله پرسش های جدی در این خصوص، مقدار اعتبار معلومات و دانش ما انسان هاست و این که واقع نمایی علم چگونه و در چیست؟در میان اندیشمندان معاصر، علامه طباطبایی (ره) بیش از سایرین، به این مهم توجه کرده و مباحث ارزش مندی را درباره این موضوع ارایه داده اند. ایشان با ارجاع تمام علوم حصولی به علوم حضوری و پایه دانستن علوم حضوری، اولا، رویکرد نوینی در این قلمرو داشته و ثانیا، به توجیه خطای حواس دست یافتند.در این نوشتار، ضمن تحلیل و تبیین دیدگاه علامه طباطبایی (ره) در باب ارزش معلومات و توجیه خطای حواس و یادآوری نکاتی چند در مورد این نظریه، سعی بر این داشته ایم تا تقریری منسجم تر با برخورداری از کمترین اشکال را در خصوص گونه واقع نمایی علم ارایه کنیم.

ملاصدرا در زمانی پا به عرصه فلسفه نهاده که مساله غالب فلسفی، مساله اصالت وجود و ماهیت بوده است. او در چرخشی معرفتی از نظریه اصالت ماهیت در عرصه موجودات ممکن الوجود به نظریه اصالت وجود در این عرصه می گراید. این چرخش، انقلابی فراگیر در ساحت فلسفه ایجاد می کند و به تبع خود، اصولی همچون وحدت وجود، تشکیک وجود و اشتداد وجود را حاصل می کند. ملاصدرا عینیت مصداقی وجود، زیبایی، علم و دیگر صفات کمالی را به عنوان یک اصل فلسفی مطرح می کند. در چنین نگاهی، به اصولی همچون اصالت زیبایی، وحدت زیبایی، تشکیک زیبایی و اشتداد زیبایی می رسیم که خود را در اندیشه ملاصدرا آشکار می کنند.

برخی متکلمان بزرگ اسلامی، و پیش از همه آنها سید مرتضی (قده) برآنند که اگر شخصی حقیقتا مومن شود، محال است از ایمان برگشته و کافر گردد. این متکلمان برای اثبات نظریه خود به دلیل عقلی و نقلی تمسک کرده اند. دلیل عقلی آنها این است که مومن مستحق پاداش ابدی و کافر مستحق کیفر ابدی است. پس اگر مومن، کافر شود، اجتماع پاداش و کیفر ابدی پیش می آید که محال است. در این نوشتار، این استدلال نقد شده است. هم چنین با بررسی احادیث، نشان داده شده که هیچ یک از آنها نمی تواند نظریه بالا را اثبات کند، گذشته از این که آیات صریح قرآن و احادیث بر وقوع ارتداد و کفر مومن تاکید می ورزند.

تاریخ تفکر دینی و عقلی، میزبان اندیشه های متعددی در باره اثبات وجود خداوند بوده است. در این میان، اندیشمندان حوزه دین به سه نوع از براهین غایت شناختی (teleological)، وجود شناختی (ontological) و کیهان شناختی (cosmological)، توجه کرده اند. آلوین پلنتینگا را می توان شخصیتی دانست که بر این طرق سه گانه، طریقه چهارمی می افزاید. در واقع، تلاش وی در این زمینه، قابلیت آن را دارد که با عنوان «برهان معرفت شناختی کارکرد صحیح (proper function) بر وجود خدا» نام گذاری شود. این مقاله درصدد است تا با نظر به آرای این متفکر، خواننده را در جریان مقدمات این برهان تازه قرار دهد و میزان کارآمدی و توانایی این برهان را محک بزند. نویسنده بر آن است که این برهان، هر چند مبتنی بر دیدگاه خاصی در باب ماهیت توجیه یا - بنا به اصطلاح آلوین پلنتینگا - ضمانت است، با این حال، به خوبی می تواند در زمره تلاش های موفقی قرار گیرد که در زمینه اثبات وجود خدا صورت گرفته اند.