گنجینه اسناد
سال:1389 | دوره:20 | شماره:3 (پیاپی 79) |تعداد مقالات:7

کشور ایران در عصر قاجار، به علت ضعف در زمینه های مالی، اطلاعاتی و فناوری جهت انجام تحقیقات، اکتشافات و بهره برداری از منابع نفتی، چند سالی پس از فوران اولین چاه نفت در جهان، شاهد ورود کارشناسان خارجی، به منظور بهره برداری از این منبع سرشار بوده است.واگذاری امتیازهای نفتی، به عنوان نمره منفی برای شاهان قاجار در تاریخ معاصر ایران، ثبت گردیده است. با اعطای امتیازهای نفتی زیان هایی به عرصه اقتصادی کشور وارد آمد، و پیامدهای حقوقی، سیاسی، اجتماعی و اقتصادی به دنبال داشت و زمینه ساز تحکیم و تثبیت نفوذ و اقتدار خارجی ها در ایران گردید.این مقاله، بر آن است تا با استفاده از اسناد و منابع موجود، نگاهی تاریخی و حقوقی به قراردادهای نفتی عصر قاجار داشته باشد، ابتدا مروری بر انواع قراردادهای نفتی و ماهیت حقوقی امتیاز دارد و به دنبال آن، اشاره کوتاهی به امتیازهای نفتی عصر قاجار خواهد داشت.

مقاله حاضر، در واقع پژوهشی درباره نسخه خطی روزمه خسروان پارسی می باشد. در این مقاله، برآنیم تا نسخه خطی مورد نظر را، از جنبه های گوناگون تاریخ نگارانه، مورد کند و کاو و بررسی قرار بدهیم. بررسی روش و بینش تاریخ نگاری وقار شیرازی، ارایه تحلیل کاملی از قسمت دیباچه کتاب مورد نظر از جمله کارهایی است که سعی شده در این بررسی مورد توجه قرار بگیرد. همچنین ارایه اطلاعاتی در زمینه شرایط فکری زمانه ای است که وقار شیرازی در آن می زیسته است. جریان های باستان گرایی، از جمله عواملی است که بر سبک نویسندگی این زمانه تاثیرگذارده است. اهمیت اساسی مباحثی که در این جا مطرح خواهد شد، به قدری است که حاوی رهنمودهای ارزنده ای برای خوانندگان نسخه خطی مورد نظر خواهد بود. امید است که پسند خاطر مشتاقان تاریخ ایران را فراهم سازد.

عریضه نویسی، از دیرباز بخشی از خرده رفتار سیاسی و اجتماعی ایرانیان بوده است، تا آن جا که می توان از آن به عنوان بخشی از فرهنگ ملی ایرانیان یاد کرد. چنین فرهنگی، چه پیش از ورود اسلام و چه پس از آن مرسوم بوده است، به گونه ای که نهاد حکومت در طول دوران میانه و سده های پس از آن، با برپایی دیوان مظالم، فرهنگ عریضه نویسی را تایید می کرد. مواجهه با تمدن غرب در دوره قاجار، هر چند گسست های عمیقی بر فرهنگ و تمدن ما وارد آورد، اما در فرهنگ عریضه نویسی نه تنها گسستی رخ نداد، بلکه با گسترش وسایل ارتباط جمعی همچون روزنامه و ایجاد نهادهای جدیدی همچون دارالشورای کبرای سلطنتی و وزارتخانه ها، این فرهنگ تدوام یافت و فراگیر شد. پس از جنبش مشروطه و تاسیس مجلس شورای ملی، فرهنگ عریضه نویسی به جریانی مسلط نه تنها برای دادخواهی که برای رتق و فتق تمامی امور و مشکلات روزمره افراد فرو دست جامعه درآمد و با تشکیل کمیسیون عرایض در مجلس شورای ملی، رسیدگی به عرایض مردمی، به یکی از کارکردهای اصلی نهاد قانونگذاری در ایران تبدیل گردید. هر چند چنین کارکردی به دلایلی از کج فهمی نسبت به نهاد قانونگذاری نشئت گرفته بود، اما باعث شد امروزه منبع مطالعاتی بسیار بکری به نام «اسناد عرایض» در حوزه تاریخ اجتماعی برای تاریخ پژوهان به وجود آید.یافته های این پژوهش، برخی از علل کج فهمی از نهاد قانونگذاری را در این دست از اسناد نشان داده و با مقایسه تطبیقی عرایض در دوره مجلس شورای ملی با دوره پیش از تشکیل قوه مقننه بویژه در دوره ناصری، فهم مردم را از نهاد قانونگذاری، مورد بررسی قرار می دهد. همچنین ارایه تقسیم بندی جدیدی از محتوای این اسناد و توجه به دیگر ویژگی آن ها، بخش های دیگری از مقاله حاضر خواهد بود. در پایان، سعی خواهد شد جایگاه و اهمیت این اسناد در مطالعات تاریخ اجتماعی و تاریخ فرودستان، با ارایه اسنادی در این خصوص واکاوی شود.

اعطای امتیازات به خارجیان و ایرانیان، از ویژگی های اقتصادی دوره ناصرالدین شاه می باشد. او، پس از شکست در اعطای امتیازات به خارجیان و مسدود شدن راه های کسب درآمد برای خزانه اش، اقدام به فروش خالصجات به طبقات ممتاز و اشرافی جامعه کرد. شاید طبق تاکیدات شاه، هدف از اعطای خالصجات، بهکرد وضع کشاورزی و ترقی کشور بوده است، اما دستاندرکاران محلی اقتصاد ایران، باعث شدند تا شرایط به نفع آنان رقم بخورد. اصفهان، پایتخت صفویان از لحاظ زمین های خالصه، منبعی سرشار برای اصلاحات کشاورزی به شمار می آمد و درآمد آن، نقش بسزایی در نظام دیوانی اصفهان داشت. به همین دلیل این خالصجات برای دولت، متولیان امور دیوانی و متقاضیان خرید، درآمد هنگفتی داشت که باعث شد بر سر واگذاری خالصجات، میان رجال دیوانی و محلی مدت ها نزاع روی دهد و در نتیجه، مالکیت در اصفهان دچار آشفتگی شود.

همگام با ریشه دواندن مراکز حفاظت و اشاعه اسناد در سطوح گوناگون ملی و اجتماعی و فرآورده های فرهنگی، آرشیو به شاهدی ملموس از حافظه شخصی و جمعی تبدیل شده است که مطابق الگوهای فرهنگی، سیاسی و اجتماعی، به تعریف حافظه سازمانی می پردازد. با توجه به نقش تحول یافته آرشیودار در گذر زمان و تحول در آرشیوها، این مراکز تنها مخزنی از داده ها و انبار تاریخی صرف نیستند، بلکه پاره های فرهنگی و ترکیبی از ساختار ها و روش ها هستند که در گذرگاه علم، فرهنگ کاربردی، سیاست و از همه با اهمیت تر، فناوری های نوین اطلاعاتی و ارتباطی (ICT) قرار گرفته اند. فناوری های نوین اطلاعاتی و ارتباطی از جوانب گوناگون، آرشیو و نقش و جایگاه آن را در جامعه اطلاعاتی عصر حاضر تحت تاثیر خود قرار داده اند. تحولات سریع و شتابان در چرخه زندگانی اطلاعات و انتشارات علمی به سمت رقمی شدن، دسترسی آسان به اطلاعات، ضرورت ارتباطات علمی و گردش آزاد اطلاعات، به منظور توسعه و پیشرفت و ... مسایلی است که دوشادوش و همگام با هم، شالوده ایجاد و گسترش آرشیو رقمی را پی ریزی کرده است. به طوری که آرشیو رقمی به عنوان یکی از مجراهای اصلی برای دسترسی آزاد به اطلاعات علمی، در سطح جهانی، مطرح گردیده و جایگاه ویژه خود را در توسعه و پیشرفت علمی و اقتصادی ملل پیدا کرده است. لذا با توجه به تحول در محمل ها به مدد فناوری های اخیر و تاثیر انکارناپذیر آن ها در ایجاد آرشیوهای رقمی و نیز نقشی که آرشیوهای سنتی و نوین در توسعه و پیشرفت علمی، فرهنگی و اقتصادی جامعه اطلاعاتی بازی می کنند، مقاله حاضر در دو بخش مجزا و در عین حال پیوسته ارایه می گردد. در بخش نخست، به معرفی شکل نوین آرشیوها تحت عنوان آرشیوهای رقمی از نظرگاه های مختلف می پردازیم. آن گاه عواملی را که از فناوری های نوین سرچشمه گرفته و پایه اولیه شکل گیری آرشیو رقمی را پی ریزی کرده اند، در معرض بررسی قرار می دهیم. ویژگی های آرشیو رقمی و چالش های پژوهش درخصوص آرشیو رقمی و رقمی کردن اسناد در نقش حافظه اجتماعی و فرهنگی هر ملت، از مباحث بسیار مهمی است که در این نوشتار در بوته نقد قرار می گیرد. بخش دیگر این نوشتار، به نقش تردیدناپذیر آرشیوها در توسعه و پیشرفت ملی، علمی و اقتصادی، اختصاص دارد.برای پرداختن به این مساله، بار دیگر گریزی می زنیم به نقش بظاهر جدیدی که فناوری های نوین اطلاعاتی و ارتباطی، بر دوش آرشیوها در جامعه اطلاعاتی گذاشته اند و آن هم، نقشی است که آرشیوها در راهبری مدیریت دانش، تسهیم و اشتراک گذاری سرمایه های فکری بازی می کنند.

مقاله ای که پیش رو دارید، سعی کرده با درنظر گرفتن مفاهیم پایه ای در زمینه حفاظت پیش گیرانه و اندازه گیری اهم شاخص های تاثیرگذار در پیشنهاد روش بهینه حفاظت و نگهداری آثار تاریخی - فرهنگی، روش هایی برای حفاظت مطلوب از آثار تاریخی - فرهنگی موجود در مخزن موزه ملی ملک، ارایه کند.میزان تاثیر شرایط محیطی، خواه رطوبت نسبی، درجه حرارت، نور، آلاینده های گازی و ذرات جامد در محیط مخزن موزه ملی ملک و خواه پیامدهای ناشی از این عوامل مثل تغییرات اسیدیته در آثار کاغذی، تاثیر قارچ ها و شرایط جوی مناسب برای رشد و نمو ریزاندامگان ها، مورد آزمایش قرار گرفته است. هدف از انجام این آزمایش ها، سنجش میزان هر یک از عوامل محیطی در محیط اتاق مخزن موزه، با میزان استاندارد شرایط محیطی در موزه و در نهایت، تعیین عوامل آسیب رسان در مخزن موزه ملی ملک بوده است. برای این منظور، با بهره گیری از روش های تجزیه دستگاهی کلیه عوامل محیطی موثر بر آثار مانند نور، رطوبت نسبی، دما و آلاینده های محیطی و ریزاندامگان ها در بازه های زمانی معین، پایش گردیده است. در پایان مقاله، نتایج حاصل از این پژوهش، آورده شده است.

پژوهش حاضر، با هدف تعیین مهم ترین عناصر توصیفی مورد نیاز در کاربرگه های تنظیم و توصیف اسناد آرشیوی، انجام شد. روش پژوهش، پیمایش توصیفی و ابزار گردآوری داده ها، پرسشنامه محقق ساخته است. جامعه پژوهش، شامل 7 نفر از صاحب نظران حوزه آرشیو بویژه حوزه تنظیم و توصیف آرشیوی است. نشانگرهای توصیفی پرسشنامه، از مطالعه و بررسی عناصر توصیفی موجود در شیوه نامه استاندارد بین المللی توصیف آرشیوی (ISAD(G))، قوانین توصیف آرشیوی کانادا (RAD)، شیوه نامه سامانه ردیف در استرالیا (CRS)، و شیوه نامه تنظیم و توصیف آرشیو ملی ایران، استخراج شد. یافته های پژوهش، نشان داد که شش عنصر ضروری استاندارد بین المللی توصیف آرشیوی از دید صاحب نظران حوزه آرشیو در ایران نیز، با اهمیت می باشد. همچنین، مشخص شد که عناصر منتخب از دید صاحب نظران آرشیو در ایران، بیش ترین میزان همخوانی را با عناصر توصیفی استاندارد بین المللی توصیف آرشیوی دارند. بنابراین، لزوم بهره گیری از استانداردها و تجارب بین المللی در کنار اقتضایات بومی، ضروری به نظر می رسد.