حکومت اسلامی
سال:1392 | دوره:18 | شماره:3 (پیاپی 69) |تعداد مقالات:8

در عصر ما، «مکتب قم» با دوره زعامت دینی آیات عظام حائری یزدی، بروجردی و امام خمینی شناخته می شود و «مکتب نجف» در دوره های زعامت شیخ انصاری، آخوند خراسانی و محقق خوئی، مورد مطالعه قرار می گیرد.در دو مکتب مذکور، سه گرایش نظارت، وکالت و ولایت فقیه، وجود دارد که هر یک از این گرایش ها نسبت خاصی با امر سیاست پیدا کرده اند. نویسنده بر این باور است که هر چند هر یک از گرایش های مذکور، فی الجمله از ظرفیت هایی برای تصرف در امر سیاسی برخوردارند، اما در این میان، بیشترین ظرفیت، متعلق به گرایش ولایت فقیه می باشد که واپسین نظریه فراگیر فقه سیاسی شیعه می باشد. بی شک، بررسی تطبیقی گرایش های مذکور می تواند تراث تاریخی تعامل فقه و سیاست در دوره معاصر را در اختیار خواننده بگذارد.

«انفال»، اموالی مانند قلل کوه ها، جنگل ها، معادن، زمین های موات و... هستند که به دلیل منصب ولایت و رهبری در اختیار رهبر جامعه اسلامی قرار می گیرند تا این اموال را در راه اداره جامعه به مصرف برساند. رهبری جامعه در دوران حضور معصوم (ع) با امام معصوم است. لذا انفال نیز بر اساس روایات، در اختیار ایشان قرار دارد و هیچ کس نمی تواند بدون اذن ایشان در این اموال تصرف نماید. اما در دوران غیبت کبری، اگر حکومت اسلامی برقرار باشد و به عنوان یک مدل حکومتی برتر اگر ولایت جامعه با فقیه جامع الشرائط باشد، انفال نیز به عنوان یکی از عناصر حکومت سیاسی، در اختیار او قرار می گیرد و مردم در میزان، چگونگی استفاده و مالکیت این اموال، باید قوانین جامعه را در نظر بگیرند. اما در صورتی که در دوران غیبت کبری، حکومت اسلامی، مستقر نباشد به استناد روایات و به دلیل وحدت ملاک، همه مردم می توانند از این اموال استفاده نمایند و آنها را مالک شوند. بدین ترتیب، نقش حکومت سیاسی در تبیین احکام فقهی؛ به ویژه انفال، مشخص می شود.

بحث از حکومت، شرایط حاکم، حوزه اختیارات و مشروعیت آن از مباحث مهمی است که همواره دغدغه فکری برخی از فقها بوده است. میرزا ابوالقاسم قمی از فقهای برجسته شیعه در اوایل دوره قاجار به شمار می رود که دیدگاه های فقهی- سیاسی وی از این منظر، دارای اهمیت است. در این نوشتار، نخست دیدگاه محقق قمی درباره حکومت، ضرورت، مشروعیت و انواع آن بررسی گردیده و سپس دیدگاه ایشان پیرامون ولایت فقیه در عصر غیبت، مورد واکاوی قرار خواهد گرفت. دو نوع تقسیم بندی از حکومت در آثار میرزای قمی، ارائه گردیده که یکی تقسیم حکومت به «استحقاقی و امتحانی» و دیگری تقسیم حکومت به «عدل و جور» است که در واقع، نشانگر دو نوع حکومت مشروع و نامشروع به شمار می رود. در باب ولایت فقیه نیز ایشان معتقد به ولایت انتصابی عامه فقها در عصر غیبت است؛ اگر چه از برخی نوشته های ایشان می توان نیم نگاهی به ولایت سیاسی فقها در عصر غیبت را نیز استنباط نمود، اما به صراحت در این مورد، مطلبی بیان ننموده است.

ظهور دراویش صفوی در ایران و تحولات مذهبی پس از آن، جایگاه ویژه ای در تاریخ این مرز و بوم دارد؛ به طوری که حتی مستشرقین نیز به بررسی جوانب مختلف آن از ظهور تا سقوطش پرداخته اند. مهم ترین ویژگی سلسله صفویه از شاه اسماعیل اول (930- 907 ق) تا شاه سلطان حسین (1135- 1105 ق)؛ یعنی آخرین پادشاه این سلسله که در مجموع بیش از 200 سال به طول انجامید را می توان در رسمیت بخشیدن به مذهب تشیع به عنوان مذهب رسمی کشور دانست که تحت فرمانی از جانب شاه اسماعیل اول، اعلام می شود و بعد از آن فصل جدیدی در تاریخ تحولات ایران به وجود می آید.نوشتار حاضر، تحقیقی است به روش کتابخانه ای و مطالعه اسنادی که به بررسی علل تعامل و همکاری برخی از علما با دولت صوفی صفویه پرداخته است. مهم ترین یافته این تحقیق، درک موقعیت اجتماعی و شرایط زمانی، ثاثیرپذیری از مشی علمای گذشته، نیاز به قوانین شرعی، برون رفت از حالت تقیه، ترویج مذهب حقه تشیع و به طور کلی، فضای فرهنگی و اجتماعی حاکم بر جامعه آن روز است که برای تبیین و واکاوی علل همکاری علما با دولت صوفی صفوی، بعد از رسمیت بخشیدن به مذهب تشیع توسط شاه اسماعیل صفوی، باید مورد توجه قرار گیرد.

آرمان ها، همواره فاصله قابل توجهی با واقعیت های زندگی بشر دارند. کم کردن این فاصله یکی از دغدغه های بزرگ متفکران و اندیشمندان در طول تاریخ بوده است. تاریخ تشیع در ایران، یکی از بهترین نمونه ها برای بررسی این مساله است.این پژوهش با هدف بررسی تاریخ ایران اسلامی- به ویژه پانصد سال اخیر؛ یعنی از ابتدای ظهور صفویه تا انقلاب اسلامی- از زاویه کیفیت تحقق آرمان ها صورت گرفته است تا الگویی برای شناخت بهتر آینده و کشف منطق تحول تاریخ تشیع در ایران باشد.تحلیل فوق با روش استفاده از یک مدل تمثیلی؛ یعنی مدل «خلع و لبس» صورت می گیرد؛ یعنی زمانی که واقعیت ها همچون لباسی که تنگ شده یا به حال اندراس افتاده، از تن آرمان ها خلع می شوند و لباس متناسب تر به کار گرفته می شود.آرمان های شیعه به لحاظ ذات پویا، پیش رونده و متصرف خود در هر تاریخی که جریان پیدا کنند در دل واقعیت ها و با خلع و لبسی که نسبت به واقعیت ها دارند، به نقطه کمال و تحقق کامل خود نزدیک می شوند. در این تحقیق، بیان شده است که این آرمان ها با عبور از تاریخ ایران شیعی، ایرانیان را موفق به تحقق نظام سیاسی- اجتماعی مطلوب خود؛ یعنی نظام «ولایت فقیه» ساخته اند.

بی تردید، معیار معرفت و شناخت که تحلیل و ارزیابی آگاهی های انسان، مبتنی بر آن است در سامان یابی نگرش انسان به هستی و ترسیم نظام فکری خاص و پردازش ایده ها و الگوها، سیره ها و خط مشی ها، هنجارها و بینش ها، نقش محوری دارد. از این رو، ردیابی و کشف ملاک معرفت و شناخت در نظریه های ارائه شده برای ساحت های گوناگون بشری در تحلیل و ارزیابی آنها بسیار ضروری و در احراز وجه تمایز، امتیاز و قضاوت در سودمندی نظام های حقوقی و سیاسی، بالاترین رتبه را داراست.در این تحقیق، مساله اصلی، تنقیح جایگاه حقیقی مردم از طریق نمایاندن معیار واقعی معرفت است تا ضمن ارزیابی و نقد معیار معرفت در اندیشه سیاسی غرب، محک معرفت حقیقی و راه های وصول به آن با محوریت آموزه های قرآن احراز شده، جایگاه سیاسی مردم، متاثر از این دو نظام فکری، تحلیل گردد.

بحث «عدالت» از مباحث بنیادین فلسفه سیاسی اسلامی است و در این میان، مقوله ارزش و خاستگاه عدالت، یکی از مباحث چالشی و بحث برانگیز بوده است. پرسش اصلی این پژوهش این است که دیدگاه علامه طباطبایی در این زمینه چیست؟ علی رغم اختلافات موجود در میان مفسرین کلام علامه، این تحقیق نشان می دهد که سخن علامه در زمینه ریشه داشتن اصل عدالت در خوی استخدام گری و سودجویی انسان، ارزیابی ارزشی از سوی ایشان نیست؛ بلکه علامه در صدد است تا مقتضای طبیعت اولیه انسان ها منهای دین و فطرت را بیان کند. از این رو، معتقد است این طبیعت باید به وسیله دین تربیت شود. با این بیان، دیدگاه های شهید مطهری، استاد مصباح یزدی و استاد جوادی آملی، با دیدگاه علامه قابل جمع خواهند بود و تنها زاویه نگاه به مساله، متفاوت است.