تحقیقات گیاهان دارویی و معطر ایران
سال:1386 | دوره:23 | شماره:4 (پیاپی 38) |تعداد مقالات:18

شپشه آرد یکی از آفات مهم محصولات انباری، به خصوص آرد است که باعث خسارت اقتصادی بر کمیت و کیفیت آرد می شود. از آنجا که استفاده از دورکننده ها می تواند یکی از روشهای نوین در کنترل آفات انباری به حساب آید، در این پژوهش قدرت دورکنندگی عصاره های برگ، گل قرمز و گل سفید خرزهره (.Nerium oleander L)، برگ اسطوخودوس (Lavandula officinalis L.) و صمغ آنغوزه (.Ferula assafoetida L) در شرایط اتاق رشد، در دمای 1±28 درجه سانتی گراد و رطوبت نسبی 80-70 درصد و در تاریکی روی حشرات کامل شپشه آرد مورد ارزیابی قرار گرفت. برای تعیین درصد دورکنندگی، از کاغذ های صافی آغشته به غلظت  های مختلف عصاره های گیاهی استفاده شد. هر کاغذ صافی به دو نیمه مساوی تقسیم شد. هر نیمه به طور جداگانه با غلظت های 99/1، 98/3، 94/11، 90/19 و 78/27 میکرولیتر بر سانتی متر مربع آغشته شد. نیمه دیگر به عنوان شاهد فقط با حلال استون آغشته گردید. سپس، دو نیمه کاغذ توسط چسب نواری به هم متصل شده و در پتری دیش (قطر 8 سانتی متر) قرار گرفتند. در هر پتری دیش 20 حشره کامل شپشه آرد را در وسط کاغذ صافی قرار داده و تعداد حشرات کامل موجود روی هر نیمه، هر یک ساعت تا پنج ساعت مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج آزمایش نشان داد که عصاره صمغ آنغوزه نسبت به عصاره های برگ، گل قرمز و گل سفید خرزهره و برگ اسطوخودوس به طور معنی داری دارای قدرت دورکنندگی بسیار بالایی بود. به طوری که درصد دورکنندگی این عصاره روی شپشه آرد در غلظت 78/27 میکرولیتر بر سانتی متر مربع پس از دو ساعت 75/98 درصد بود. کمترین درصد دورکنندگی (5/5 درصد) در غلظت 99/1 میکرولیتر بر سانتی متر مربع در عصاره برگ اسطوخودوس دیده شد. در تمام موارد با افزایش غلظت، قدرت دورکنندگی افزایش یافت و با گذشت زمان در طی پنج ساعت از قدرت آن کاسته نشد.

سالمونلوز یکی از شایع ترین بیماریهای عفونی در کشورهای در حال توسعه است که برای درمان آن از آنتی بیوتیکها استفاده می گردد. استفاده از آنتی بیوتیک می تواند منجر به عوارض خطرناک ناشی از دارو و مقاومت دارویی گردد. از این رو، از مدتها قبل برای درمان بسیاری از بیماریهای عفونی از گیاهان دارویی استفاده شده که یکی از این گیاهان سیر است که دارای اثرات متنوعی از جمله، اثرات ضد باکتریایی می باشد. در مورد اثر سیر به صورت in vivo بر روی سالمونلا تیفی موریوم (Salmonella typhimurium) مطالعه نشده است و در این مطالعه نقش آن در کاهش دفع مدفوعی باکتری مورد مطالعه قرار می گیرد. 60 خرگوش نر از نژاد Dutch polish در سه گروه شامل گروههای آلوده بدون درمان، آلوده با درمان دوز پایین و آلوده با درمان دوز بالای عصاره سیر مورد مطالعه قرار گرفتند. تمام حیوانات با 1011 CFU باکتری سالمونلا تیفی موریوم به صورت خوراکی آلوده شده و 48 ساعت پس از آلودگی عصاره آبی سیر با دوز 20mg/kg و 40mg/kg، سه بار در روز به گروههای تحت درمان به صورت خوراکی تجویز و کشت مدفوع بدون درمان انجام شد. شمارش کلونی باکتری اختلاف معنی داری را در روزهای مختلف نشان داد و همچنین اختلاف معنی داری در شمارش کلونی بین گروههای تحت درمان و گروه بدون درمان دیده شد (p<0.001)، اما اختلاف معنی داری بین دو گروه تحت درمان وجود نداشت. در مجموع، به نظر می رسد عصاره آبی سیر دارای اثرات ضد باکتریال روی سالمونلا تیفی موریوم است.

بیماری دیابت شیرین در زمره شایعترین بیماریهای سیستم غدد درون ریز بدن است که با عوارض متابولیک متعدد همراه می باشد. از طرف دیگر، گیاه کرفس کوهی (.Apium graveolens L) دارای خاصیت کاهش دهندگی سطح پراکسیداسیون لیپیدی و سطح برخی چربیهای سرم در مدل تجربی هیپرلیپیدمی در حیوانات آزمایشگاهی می باشد. بنابراین در بررسی حاضر، اثر مصرف مزمن خوراکی این گیاه بر میزان گلوکز، تری گلیسیرید، کلسترول تام، کلسترول در LDL و HDL خون موش صحرایی دیابتی مورد بررسی قرار گرفت. برای این منظور موشهای صحرایی نر (40=n) از نژاد ویستار در محدوده وزنی 270-320 گرم با سن 3.5-4.5  ماه به طور تصادفی به چهار گروه کنترل، کنترل تحت تیمار با کرفس کوهی، دیابتی و دیابتی تحت درمان با کرفس کوهی تقسیم بندی شدند. دو گروه تحت تیمار با کرفس کوهی، پودر گیاه مخلوط شده با غذای استاندارد موش (6.25% بر اساس یک نسبت وزنی) را به مدت 6 هفته بدون محدودیت دریافت نمودند. میزان گلوکز، تری گلیسیرید، کلسترول تام و کلسترول در LDL و HDL سرم خون قبل از بررسی و در هفته های سوم و ششم پس از بررسی تعیین گردید. وزن حیوانات دو گروه دیابتی و دیابتی تحت تیمار با بخش هوایی کرفس کوهی یک کاهش معنی دار (p<0.01) در مقایسه با گروه کنترل در هفته ششم نشان داد و تفاوت موجود بین دو گروه دیابتی و دیابتی تحت درمان با کرفس کوهی در حد معنی دار نبود. میزان گلوکز سرم در گروه دیابتی افزایش معنی داری را در هفته ششم در مقایسه با هفته قبل از آزمایش نشان داد (p<0.001) و در گروه دیابتی تحت درمان با کرفس کوهی، کاهش مختصر و غیر معنی دار در مقایسه با گروه دیابتی مشاهده شد. به علاوه سطح تری گلیسیرید در گروه دیابتی افزایش معنی داری را در هفته ششم نسبت به هفته قبل از بررسی (p<0.05) نشان داد و سطح تری گلیسیرید در هفته ششم در گروه دیابتی تحت درمان با کرفس کوهی در مقایسه با گروه دیابتی به طور معنی دار پایین تر بود (p<0.01). همچنین یک کاهش معنی دار در سطح کلسترول سرم در گروه دیابتی تحت درمان با کرفس کوهی در هفته ششم در مقایسه با گروه دیابتی مشاهده شد (p<0.05). از طرف دیگر، میزان کلسترول HDL و LDL در گروه دیابتی تحت تیمار در هفته ششم در حد معنی دار و به ترتیب بیشتر و کمتر از گروه دیابتی بود (p<0.05 و p<0.01). بنابراین می توان نتیجه گرفت که تجویز خوراکی و مزمن کرفس کوهی به مدت 6 هفته در مدل تجربی دیابت قندی هر چند فاقد اثر هیپوگلیسیمیک بارز بوده، ولی موجب تغییرات مطلوب و سودمند در سطح لیپیدهای خون می گردد.

یکی از اهداف تحقیقات بیولوژیکی یافتن موادی جهت کاهش و تسکین درد می باشد که به وسیله بیماریهای مختلف بروز می کند. در این راستا، استفاده از گیاهان دارویی اهمیت دارد. گیاه زنیان (Carum copticum (L.) C. B. Clarke) در طب سنتی ایران به عنوان یک ماده تسکین دهنده معرفی شده و در دردهای نروپاتیک و سردرد استفاده می شود. مطالعه حاضر تحقیقی است که بر روی اثر ضد دردی میوه این گیاه به وسیله تست فرمالین صورت گرفته و با مرفین مقایسه شده است. در این مطالعه، آزمون فرمالین به عنوان یک آزمون استاندارد ایجاد کننده درد مورد استفاده قرار گرفت و اثر ضد دردی با تزریق داخل صفاقی عصاره زنیان با غلظت 400 میلی گرم/کیلوگرم با غلظتهای مختلف مرفین سولفات (1 و 2 میلی گرم بر کیلوگرم) مورد مقایسه قرار گرفت. نتایج حاصل از پژوهش حاضر نشان می دهد که زنیان در مرحله اول درد ناشی از فرمالین که نوعی درد حاد محسوب می شود اثری نداشته، اما اثر آن بر مرحله دوم درد فرمالین که نوعی درد مزمن است معنی دار می باشد (P<0.01) و این اثر با اثر مرفین به میزان 1 میلی گرم/کیلوگرم همخوانی دارد. بنابراین، عصاره زنیان به صورت معنی داری احساس درد را در فاز التهابی ناشی از فرمالین کاهش داده که این اثر ممکن است به علت وجود روغنهای اسانسی موجود در زنیان باشد که دارای اثر ضد دردی و ضد التهابی می باشد.

در منابع مختلف گیاه درمانی از گیاهانی مثل، آویشن شیرازی (.Zataria multiflora Boiss)، اکالیپتوس (Eucalyptus officinalis) و مورد (.Myrtus communis L) به عنوان عوامل آنتی باکتریال یاد شده است. سینوزیت و برونشیت در بین مراجعان سرپایی به پزشک که احتیاج به تجویز آنتی بیوتیکی دارند، حدود 75 درصد از موارد را شامل می شود. از جمله باکتریهای شایع در ایجاد این بیماریها، می توان به استرپتوکوکوس پنومونیه، هموفیلوس آنفلوانزا و موراکسلا کاتارهالیس اشاره کرد. در این مطالعه که به روش in vitro می باشد، اثر ضد میکروبی سه نوع اسانس گیاهی بر روی میکروارگانیسمهای استرپتوکوکوس پنومونیه، موراکسلا کاتارهالیس و هموفیلوس آنفلوانزا که از عوامل مهم سینوزیت و برونشیت می باشند، بررسی  گردید. ابتدا تست کمی حداقل غلظت مهار کننده رشد (MIC) نسبت به این اسانسها انجام گرفت. سپس تست  کیفی (دیسک دیفیوژن) با توجه به غلظت لوله MIC هر باکتری با هر اسانس انجام گرفت. نتایج تست کمی MIC از اسانسهای مورد بررسی در مورد استرپتوکوکوس پنومونیه با آویشن 163.88 میکروگرم در میلی لیتر، موراکسلاکاتارهالیس با آویشن 81.94 میکروگرم در میلی لیتر و در هموفیلوس آنفلوانزا با اسانس اکالیپتوس 152.66 میکروگرم در میلی لیتر بدست آمد و در تست  دیسک دیفیوژن معلوم شد، بیشترین قطر هاله عدم رشد باکتری استرپتوکوکوس پنومونیه مربوط به آویشن (52mm) و پس از آن اکالیپتوس  (48mm)و مورد (30mm) بوده است. در مورد موراکسلا کاتارهالیس این وضعیت در مورد آویشن (55mm) مورد (50mm) و اکالیپتوس (34mm) بوده است. در مورد هموفیلوس آنفلوانزا، آویشن (40mm)، مورد (22mm) و اکالیپتوس (18mm) بوده است. نتایج، بیانگر اثرات خوب اسانسهای آویشن، اکالیپتوس و مورد بر روی 3 میکروارگانیسم عامل سینوزیت و برونشیت می باشد و می توانیم به ساخت داروی مناسب برای از بین بردن این میکروارگانیسمها با منشا گیاهی و با عوارض بسیار کمتر دارویی امیدوار باشیم.

این تحقیق به شکل کشت مزرعه ای از فروردین تا مهر 1384 به منظور مطالعه اثر سطوح مختلف کود نیتروژن (0، 50، 100، 150 و 200 کیلوگرم در هکتار) بر مقدار و اجزا تشکیل دهنده اسانس گیاه جعفری مکزیکی (.Tagetes minuta L) صورت گرفت. نتایج بدست آمده نشان داد که سطوح مختلف کود نیتروژن تاثیر معنی داری بر کمیت و کیفیت ماده موثره گیاه جعفری مکزیکی دارد. حداکثر میزان اسانس در تیمار 200 کیلوگرم در هکتار نیتروژن به میزان 16/1 درصد بدست آمد. بر اساس نتایج بدست آمده، اجزا تشکیل دهنده اسانس و درصد آنها نیز تحت تاثیر مصرف کود نیتروژن قرار گرفت. بنابراین در این تحقیق بهترین تیمار جهت حصول به حداکثر عملکرد پیکر رویشی و اسانس، مصرف 200 کیلوگرم در هکتار نیتروژن است. ولی با توجه به مسایل زیست محیطی و مدیریت مزرعه و هزینه مصرف کود و اختلاف جزیی در میزان اسانس بدست آمده در تیمار 150 کیلوگرم در هکتار با 200 کیلوگرم در هکتار، بهتر است با مصرف 150 کیلوگرم در هکتار نیتروژن محصول مناسبتری تولید نماییم.

اسانس گیاهان پونه (.Mentha spicata L) و سلمک معطر (.Chenopodium ambrosioides L)، با روش تقطیر با بخار آب استخراج و ترکیبهای آنها با دستگاههای گاز کروماتوگرافی (GC) و گاز کروماتوگرافی متصل به طیف سنج جرمی (GC/MS) شناسایی شد. سپس فعالیتهای آنتی اکسیدانی و رادیکال زدایی اسانسها مورد سنجش قرار گرفته و تاثیر ضد میکروبی آنها ارزیابی شد. میکروارگانیسمهای مورد پژوهش، E. coli، S. aureus، S. enteritidis و L. monocytogenes بودند. نمای حساسیتی میکروارگانیسمها و حداقل غلظت مهارکنندگی و کشندگی (MIC, MBC) روغنهای اسانسی تعیین گردید. سینتیک مرگ میکروبی نیز بر اساس مدت زمان تاثیر کشندگی اسانسها مورد بررسی قرار گرفت. خواص آنتی اکسیدانی روغنهای اسانسی تعیین و رابطه آنها با خواص ضد میکروبی اسانسها بررسی گردید. در اسانسهای Mentha spicata و Chenopodium ambrosioides به ترتیب 14 و 13 ترکیب شناسایی شد. L. monocytogenes، E. coli، S. aureus و S. enteritidis به ترتیب نسبت به اسانسها حساسیت نشان دادند. تاثیر ضد میکروبی برگ پونه قویتر از سلمک معطر بود. ارزش D باکتریهای E. coli، S. aureus، S. enteritidis و L. monocytogenes در برابر اسانسهای پونه و سلمک معطر به ترتیب (28/4 و 5)، (8/2 و 5)، (42/6 و 42/6) و (5 و 28/4) بود. اندازه قطر هاله عدم رشد ارتباط چندانی با سینتیک میکرب کشی آن نداشت. اسانسهای تحت مطالعه دارای خاصیت آنتی اکسیدانی مساوی یا برتر در مقایسه با آنتی اکسیدان شیمیایی BHA هستند. ارتباط مستقیم بین خاصیت آنتی اکسیدانی با قدرت ضد میکروبی آنها مورد بررسی قرار گرفت.

در این تحقیق تاثیر تنش خشکی بر ویژگیهای فیزیولوژیک گیاه دارویی بادرنجبویه (.Melissa officinalis L)، در سال 1385 در شرایط مزرعه در شهرستان کرج مورد بررسی قرار گرفت. آزمایش به صورت بلوکهای کامل تصادفی با 4 تکرار با منظور نمودن تیمارهای T1 (بدون تنش)، 80%) T2 ظرفیت زراعی)، 60%) T3 ظرفیت زراعی)، 40%) T3 ظرفیت زراعی) و 20%) T4 ظرفیت زراعی) اجرا گردید. تاثیر تنش خشکی بر کلروفیل a، کلروفیل b، پرولین، قندهای محلول، RWC، بازده و عملکرد اسانس در سطح یک درصد معنی دار بود. تاثیر تنش خشکی بر کلروفیل کل در سطح پنج درصد معنی دار بود. مقایسه میانگین تیمارها نشان داد که بیشترین میزان کلروفیل a، کلروفیل b و کلروفیل کل به ترتیب با میانگین 921/1، 197/1، 283/2 میلی گرم در لیتر مربوط به تیمارهای T1 (شاهد)، T5  (20%FC) و T1 (شاهد) بود. بیشترین تجمع پرولین با میانگین 112/2 میلی گرم در لیتر مربوط به تیمار T5  (20%FC)بود. بالاترین مقدار قند محلول با میانگین 545/2 میلی گرم در لیتر متعلق به تیمار  (60%FC) T3بود. حداکثر RWC با میانگین 369/93 درصد مربوط به تیمار T1 (بدون تنش) می باشد. نتایج این بررسی نشان داد که گیاه برای مقاومت به خشکی مقدار پرولین و قندهای محلول را افزایش می دهد. همچنین برای تولید بالاترین میزان اسانس از گیاه بادرنجبویه می توان از تنش متوسط (FC%60) استفاده کرد.

در این تحقیق، از نشانگر مولکولی RAPD برای تعیین تنوع ژنتیکی 13 جمعیت باریجه (.Ferula gummosa Boiss) ایران استفاده شد. هفت پرایمر مورد استفاده، تعداد 69 باند قابل تشخیص ایجاد نمودند که 94% آنها (64 باند) در بین جمعیتهای مختلف چند شکلی نشان دادند. تعداد متوسط باندها به ازای هر آغازگر 14/9 بود. برای تعیین میزان تشابه بین جمعیتها، از ضریب تشابه دایس استفاده گردید. بیشترین میزان تشابه (80/0) بین دو نمونه ریف و هملون و کمترین میزان تشابه (17/0) بین دو نمونه هملون و سمنان مشاهده گردید. با استفاده از الگوریتم UPGMA یک دندروگرام بر مبنای ماتریس تشابه تهیه شد. تجزیه کلاستر، جمعیتهای مختلف باریجه را به 3 گروه اصلی تقسیم بندی نمود. نتایج این پژوهش، بیانگر کارآمدی نشانگر RAPD در تعیین تنوع ژنتیکی جمعیتهای باریجه مورد مطالعه می باشد.

در سالهای اخیر، استفاده از مشتقات گیاهان به عنوان جایگزین سموم شیمیایی در کنترل آفات بسیار مورد توجه قرار گرفته است. در میان این مشتقات اسانسهای گیاهی مورد توجه می باشند. این ترکیبات به صورت سموم تدخینی، حشره کشهای تماسی، دورکننده ها و بازدارنده تغذیه و میزان تخم ریزی عمل کرده و رشد جمعیت حشره را تحت تاثیر می گذارند. موضوع این پژوهش بررسی اثر اسانس دو گیاه دارویی Carum copticum C. B. Clarke از خانواده چتریان (Apiaceae) و Vitex pseudo-negundo (Hausskn.) Hand.-Mzt. از خانواده شاه پسند (Verbenaceae) بر میزان باروری و تخم گذاری سوسک چهار نقطه ای حبوبات (Callosobruchus maculatus F. (Coleoptera.: Bruchidae می باشد. آزمایش در شرایط دمایی 1±27 و رطوبت نسبی 5±60 درصد و تاریکی و در 6 غلظت (از 02/0 تا 5/0 میکرولیتر اسانس در هر گرم بذر) انجام شد. اسانسها به روش تقطیر با آب از بذور زنیان (Carum copticum) و برگهای هنده بید (Vitex pseudo-negundo) استخراج گردیدند. در هر یک از ظروف آزمایش، دو جفت حشره بالغ نر و ماده که حاوی 10 گرم دانه ماش بود ریخته شد. بررسیها نشان داد که میزان بازدارندگی تخم ریزی اسانس زنیان بیشتر از هنده بید می باشد. میزان بازدارندگی تخم ریزی در بالاترین غلظت (5/0 میکرولیتر اسانس در هر گرم بذر) اسانس زنیان 100 درصد و هنده بید 33/76 درصد محاسبه گردید. نتایج این آزمایش نشان می دهد که اسانسهای گیاهی مورد آزمایش در غلظتهای زیر کشنده دارای اثر بازدارندگی تخم ریزی هستند.

این پژوهش با هدف شناسایی گونه های اسانس دار تیره نعناع و بررسی خصوصیات اکولوژیک رویشگاههای آنها در استان کرمان صورت گرفت. در طی نمونه برداریهای صحرایی و با استفاده از منابع کتب فلور و با توجه به معطر بودن، گونه های اسانس دار تیره نعناع (Labiatae) جمع آوری و شناسایی شد. خصوصیات اکولوژیک گونه ها از قبیل بارندگی، دما، تبخیر، نوع اقلیم، ارتفاع از سطح دریا، بافت خاک، اجتماعات گیاهی غالب رویشگاهها، نوع رویشگاه، شکل زیستی گونه و جهت شیب رویشگاه استخراج و بررسی شد. در طی این بررسیها 51 گونه گیاه اسانس دار از 17 جنس، جمع آوری و شناسایی شد. بیشترین گونه ها مربوط به جنسهای Nepeta و Salvia بودند. کامفیتها و تروفیتها بیشترین درصد گونه ها را شامل می شدند. بیشترین حضور گونه ها در اقلیمهای نیمه خشک سرد، نیمه خشک گرم و خشک بیابانی سرد بود. بیشترین پراکنش گونه ها در ارتفاعات بین 2000 تا 3000 متر بالاتر از سطح دریا است. گونه های Ziziphora tenuir L.، Teucrium polium L.، Nepeta glomerulosa Boiss. و Mentha longifolia (L.) Hudson نسبت سایر گونه ها در اقلیمهای متعدد و متنوع تری پراکنش دارند که نشان دهنده سازگاری اکولوژیکی بیشتر این گونه ها در رویشگاههای مختلف است.

استان مرکزی به لحاظ قرار گرفتن در زاویه برخورد دو رشته کوه البرز و زاگرس دارای شرایط آب و هوایی متنوعی می باشد و همین امر موجب تنوع گیاهی بالایی در نقاط مختلف استان گردیده است. بر اساس مدارک مستند و مکتوب، تاکنون بیش از 1350 گونه گیاهی از سطح استان جمع آوری و در هرباریوم مرکز تحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی استان مرکزی نگهداری می شوند. حاصل این جمع آوریها و تطبیق آنها با منابع مکتوب و اطلاعات دارویی خبرگان محلی و عطاریهای استان، بیش از 227 گونه گیاه دارویی را در سطح کل استان نشان داد. از این تعداد، 144 گونه از سطح مراتع استان جمع آوری شده که متعلق به 127 جنس و 48 تیره هستند. تیره های گیاهی Compositae با 17 گونه، نعناعیان (Labiatae) با 14 گونه، شب بو (Cruciferae) با 9 گونه، Leguminosae با 7 گونه، Rosaceae با 10 گونه و تیره چتریان (Umbeliferae) با 7 گونه بیشترین گونه های گیاهان دارویی را در استان به خود اختصاص می دهند. انتشار تعدادی از گونه ها در محدوده معینی از ارتفاع و یا رویشگاه می باشد و تعدادی نیز دارای دامنه پراکندگی وسیعی در استان بوده و تغییرات ارتفاعی و میزان بارندگی تاثیری در گسترش آنها ندارد.

گیاه .Leonurus cardiaca L یکی از گیاهان دارویی و معطر است که در رویشگاههای طبیعی در نواحی کوهستانی و مرتفع کشور یافت می شود. تحقیق و بررسی در مورد گیاهان معطر و دارای مواد موثره به دلیل استفاده در صنایع دارویی، غذایی، آرایشی و بهداشتی حایز اهمیت است. هدف از اجرای این طرح، استخراج و شناسایی ترکیبهای اسانسی این گیاه در رویشگاه طبیعی می باشد. سرشاخه های گلدار گیاه از منطقه دماوند جمع آوری گردید و با روش تقطیر با آب (Clevenger) اسانس گیری شد. برای شناسایی ترکیبهای اسانس از دستگاههای گاز کروماتوگرافی (GC) و گاز کروماتوگراف متصل شده به طیف سنج جرمی (GC/MS) استفاده شد. نتایج نشان می دهد که 37 ترکیب در اسانس گیاه وجود دارد که بیشترین ترکیبها مربوط به ژرماکرن D با 9/20%، آلفا-هومولون با 3/15% و بتا - کاریوفیلن با 8/13% می باشد.