تحقیقات مرتع و بیابان ایران
سال:1389 | دوره:17 | شماره:2 (پیاپی 39) |تعداد مقالات:14

تعیین کیفیت علوفه یکی از مهمترین عواملی است که برای مدیریت صحیح مراتع لازم است. به کاربردن کودهای ازته و فسفره باعث افزایش کیفیت علوفه مراتع می شود. در این تحقیق کیفیت علوفه Eruca sativa در طی 3 سال (83، 84 و 85) در 2 منطقه سرتخت و شیبدار شمالی مراتع مراوه تپه مورد بررسی قرار گرفت. بدین منظور 0، 50 و 100 کیلوگرم در هکتار کود ازته و 0 و 25 کیلوگرم در هکتار کود فسفره به کار رفت. شاخصهای تعیین کیفیت علوفه شامل انرژی خام، پروتئین خام، ازت خام، الیاف خام و ADF(Asid Detergent Fiber) یا دیواره سلولی بدون همی سلولز است. نتایج نشان داد که به طور متوسط در طی 3 سال آزمایش، کود ازته، میزان شاخصهای ازت خام، پروتئین خام و انرژی خام را افزایش و میزان الیاف خام و ADF را کاهش داد. کود فسفره تاثیر بسیار جزیی روی این شاخصها داشت. به طور کلی در هر سال کود ازته با میزان 100 کیلوگرم در هکتار باعث افزایش کیفیت علوفه شد. بنابراین در مقایسه 3 سال در سال 1385 به دلیل شرایط مطلوب خاکی و آب و هوایی میزان کیفیت علوفه افزایش یافت. به طوری که میزان کیفیت علوفه در هر دو مرتع سرتخت و شیبدار شمالی یکسان بود و اثر متقابل بین تیمارها فقط در مرتع شیبدار شمالی دیده شد.

واحد دامی به منظور بیان انواع و سنین مختلف دام و مقایسه و تبدیل آنها در یک شکل واحد مورد توجه است. این مفهوم ثابت نیست و معمولا بر اساس وزن زنده و وزن متابولیکی دام غالب در هر منطقه تعیین می شود. در ایران گوسفند دام غالب بوده و به عنوان واحد دامی در نظر گرفته می شود. تنوع شرایط آب و هوایی، سبب ایجاد 27 نژاد یا توده گوسفندی با اندازه جثه مختلف در کشور گردیده است. از این رو نمی توان یک وزن مساوی برای همه آنها در نظر گرفت، بلکه برای هر نژاد گوسفندی با توجه به منطقه پراکنش آن، اندازه واحد دامی باید بطور جداگانه مشخص گردد. به منظور تعیین اندازه واحد دامی و برآورد نیاز روزانه گوسفند نژاد ماکویی در مراتع استان آذربایجان غربی، در بین گله های موجود در مناطق زیست نژاد ماکویی، دو گله که دارای دام غالب از نژاد مورد نظر بودند، انتخاب شدند. از میان گله های منتخب در رده های مختلف سنی (بره سه ماهه، بره شش ماهه، قوچ و میش سه ساله، قوچ و میش چهارساله) و از هر مقطع سنی، حداقل 5 راس دام به صورت تصادفی انتخاب و برای توزین بعدی علامت گذاری شدند. عمل توزین در دو مرحله، در مراتع ییلاقی و مراتع قشلاقی انجام شد. پس از تعیین میانگین وزن دامها، میانگین وزن میش بالغ زنده غیرآبستن و خشک ( میش های سه و چهار ساله) به عنوان وزن واحد دامی موردتوجه قرار گرفت. نیاز روزانه دام در حالت نگهداری بر اساس وزن واحد دامی با استفاده از جدولهای NRC (1985) و معادله پیشنهادی (1984)  MAFFمحاسبه گردید. با مد نظر قرار دادن نیاز غذایی واحد دامی به انرژی متابولیسمی و متوسط مقدار انرژی متابولیسمی موجود در یک کیلوگرم علوفه خشک مراتع مورد چرای دام، مقدار علوفه لازم برای تامین نیاز روزانه دام محاسبه گردید. بر اساس نتایج بدست آمده اندازه واحد دامی نژاد ماکویی، میش بالغ زنده غیرآبستن و خشک با میانگین وزن2.75 ±45.36 کیلوگرم گزارش می شود که نزدیک به متوسط وزن واحد دامی برای کل کشور است. نیاز روزانه یک واحد دامی نژاد ماکویی در حالت نگهداری و در شرایط چرا در مراتع مورد مطالعه،9.50  مگاژول برآورد می شود. بنابراین مقدار علوفه لازم برای تامین نیاز روزانه یک واحد دامی نژاد ماکویی 1.77 کیلوگرم محاسبه شد.

طوفان های گرد و خاک یکی از انواع رایج حوادث و فرایندهای اقلیمی در مناطق خشک، نیمه خشک و بیابانی دنیا هستند. این طوفان ها هر ساله خسارتهای مالی زیادی را بر منابع انسانی وارد می سازند. پیش بینی زمان وقوع این پدیده می تواند برای اتخاذ تدابیر پیشگیرانه در مقابل خسارت های بهداشتی، ترابری، نظامی و غیره موثر واقع شود. شبکه های عصبی مصنوعی روشی است که می تواند برای پیش بینی روندهای غیرخطی و فرایندهایی که درک کاملی از نحوه وقوع آنها وجود ندارد، مورد استفاده قرار گیرد. در مقاله حاضر سعی شده است تا با استفاده از این روش به پیش بینی وقوع طوفان گرد و خاک و نیز میزان دید حداقل روزانه در شهر زابل با استفاده از داده های هواشناسی پرداخته شود. نتایج بدست آمده در پیش بینی کوتاه مدت وقوع طوفان ها موفقیت بیشتری نشان می دهند (d=0.96)، اگرچه با بیشترشدن زمان پیش بینی، از دقت نتایج کاسته می شود (d=0.95) در حالی که در پیش بینی میزان دید موفقیت کمتری به دست آمد. d=0.88)) بنابراین به نظر می رسد با شناخت بهتر فرایند این طوفان ها بتوان پیش بینی های دقیق تری را با استفاده از این شبکه ها انجام داد.

بررسی برخی از خصوصیات اکولوژیکی گون (Astragalus brachyodontus) با اهداف شناخت و دستیابی به اطلاعات کاربردی و نهایتا استفاده از آن در برنامه های اصلاح و توسعه مراتع انجام شد، روش بررسی بدین طریق بود که ابتدا به کمک نقشه پوشش گیاهی و بازدید میدانی اقدام به تهیه نقشه رویشگاه این گونه گردید، سپس در مناطق موردمطالعه بر اساس وسعت و شرایط پوشش گیاهی تعداد 6 سایت انتخاب شد، در هر یک از سایت ها با روش سیستماتیک تصادفی با پلات گذاری در امتداد ترانسکت، فاکتورهای مربوط به پوشش تاجی، تراکم، درصد فراوانی و میزان تولید علوفه اندازه گیری گردید. همچنین خصوصیات کیفی از نظر سیستم ریشه، فنولوژی، بذر، زادآوری، ارزش رجحانی و ترکیب شیمیایی گیاه نیز موردمطالعه قرارگرفت. رویشگاههای این گونه از ارتفاع 1100 تا 2200 متری از سطح دریای آزاد در اراضی دامنه ای با شیب 5 تا 30 درصد در تمامی جهات جغرافیایی بطور پراکنده مشاهده می شود ولی گستردگی آن در جهات جنوبی و جنوب شرقی بیشتر است، به طوری که متوسط بارندگی سالانه آن 385 میلی متر و در متوسط دما در فصل رویش 17 درجه سانتی گراد است؛ عموما بر روی خاکهای با بافت متوسط شنی لومی تا لومی رسی بدون محدودیت شوری و باpH  خنثی بیشتر دیده می شود. میانگین درصد پوشش این گونه در ترکیب پوشش گیاهی کل بین 5 تا 15 درصد و عمق نفوذ ریشه از 30 تا 80 سانتی متر باتوجه به شرایط خاک متغیر است. شروع رویش نیز بسته به شرایط منطقه متغیر بوده و در مراتع میانبند (ارتفاع 1500 متر) از اواسط فروردین شروع شده تا اواخر اردیبهشت ماه به رشد علفی خود ادامه می دهد، اواسط خرداد، اواسط تیر و اوایل مردادماه به ترتیب زمان گلدهی، رسیدن و ریزش بذر می باشد، تولید بذر این گونه زیاد بوده و تجدید حیات آن در مناطق قرق شده بسیار خوب می باشد، ولی در مراتع آزاد بعلت چرای شدید دام زادآوری چندانی ندارد. ارزش رجحانی این گونه بر اساس آزمایش زمان سنجی چرا، جزو گونه های کلاس I محسوب می شود. با توجه به بالابودن قابلیت هضم و پروتئین خام در مرحله گلدهی، بنابراین بهترین زمان برداشت از این گیاه مرحله گلدهی می باشد. از آفات مهم آن یک نوع زنبور کوچک از تیرهEurytomidae ، است که با تغذیه مغز بذر موجب پوکی بذر می شود.

طرح های پخش سیلاب با اهداف مختلفی اجرا می شوند که یکی از آنها افزایش پوشش گیاهیست. پخش سیلاب باعث افزایش رطوبت خاک و در نتیجه افزایش علوفه تولیدی می شود. هدف از این مطالعه ارزیابی اثرهای پخش سیلاب در تغییرات کمی پوشش گیاهی می باشد. این بررسی در آبخوان میهم قروه انجام شد. با توجه به اینکه در هر بار بارندگی منجر به ایجاد سیلاب، 6 عرصه آبگیری شده و در 2 عرصه مجاور آبگیری صورت نمی گیرد، بنابراین 6 عرصه به عنوان منطقه پخش سیلاب و 2 عرصه به عنوان منطقه شاهد در نظر گرفته شد. نمونه برداریها در داخل 8 قطعه یادشده انجام شد. بدین منظور 5 ترانسکت 100 متری در هر قطعه و بر روی هر ترانسکت 10 پلات 1 مترمربعی با توجه به پراکنش پوشش گیاهی مستقر گردید. درصد تاج پوشش گیاهی و تراکم در داخل پلاتها ثبت شد. همچنین با استفاده از روش قطع و توزین رشد سال جاری گیاهان به عنوان تولید گیاهی اندازه گیری شد. پس از جمع آوری داده ها، تجزیه آماری با استفاده از آزمون t جفت نشده انجام شد. نتایج نشان دهنده وجود تفاوت معنی دار بین پوشش دو عرصه در سطح 10 درصد و تولید در سطح 5 درصد می باشد. ولی بین تراکم عرصه پخش و عرصه عدم پخش تفاوت معنی داری به لحاظ آماری وجود ندارد. نتایج بدست آمده نشانگر افزایش درصد پوشش تاجی از 49.91 به 62.18 درصد در مجموع قطعات پخش سیلاب در سال مورد مطالعه است. به طوری که میزان تولید نیز از 467.17 کیلوگرم در هکتار در عرصه عدم پخش به 632.17 کیلوگرم در هکتار در عرصه پخش سیلاب افزایش یافت. تراکم نیز از 1.18. پایه در متر مربع در عرصه عدم پخش سیلاب به 1.59 پایه در متر مربع در عرصه پخش سیلاب افزایش یافته است. بعضی از گونه های گیاهی که از نظر خوشخوراکی کلاس سه می باشند در عرصه عدم پخش سیلاب نسبت به عرصه پخش افزایش یافته اند.

با توجه به اهمیت و لزوم شناخت خصوصیات خاک به ویژه خصوصیات شیمیایی آن در اداره صحیح اکوسیستم های مرتعی، این مطالعه به منظور بررسی اثر شدت چرای دام بر خصوصیات شیمیایی خاک و پوشش گیاهی در سه منطقه مرجع، کلید و بحرانی در مراتع سیساب بجنورد انجام شد. بدین منظور نمونه برداری و جمع آوری اطلاعات پوشش گیاهی و خاک از هر سه منطقه انجام شد. اطلاعات پوشش گیاهی در پلات های یک متر مربعی به تعداد 30 نمونه از هر منطقه به صورت تصادفی - سیستماتیک جمع آوری شد. نمونه های خاک از دو عمق 15-0 و 30-15 سانتی متر (با توجه به مرز تفکیک افق ها) و به تعداد 5 نمونه مرکب (هر نمونه مخلوطی از 6 نمونه) از هر عمق در هر منطقه جمع آوری شد. فاکتورهای درصدکربن آلی، ماده آلی خاک، نیتروژن کل، فسفر قابل جذب، اسیدیته (pH) و هدایت الکتریکی (EC) اندازه گیری شدند. نتایج حکایت از آن داشت که با افزایش شدت چرا از میزان کربن، نیتروژن، ماده آلی، فسفر و هدایت الکتریکی خاک کاسته می شود ولی مقدار اسیدیته افزایش می یابد. نتایج حاصل از بررسی پوشش گیاهی نشان داد که پهن برگان علفی دارای بیشترین درصد پوشش گیاهی در منطقه مرجع می باشند و با افزایش شدت چرا درصد پوشش گیاهان بوته ای افزایش می یابد. همچنین گیاهان کلاس I بیشترین درصد پوشش را در منطقه مرجع به خود اختصاص دادند. بطوری که در منطقه بحرانی گیاهان کلاس III از بیشترین درصد پوشش گیاهی برخوردار بودند. به طور کلی می توان نتیجه گیری نمود که چرای شدید دام باعث کاهش پوشش گیاهی و تغییر ترکیب گونه ای می گردد، همچنین با ایجاد تغییرات منفی در عناصر غذایی خاک، پایداری اکوسیستم مرتعی را به خطر می اندازد.

امروزه علاقه مندی زیادی به بررسی محتوای کیفی داده های ماهواره ای برای مطالعات مختلف علوم زمین وجود دارد. شاخص ها یکی از روشهای بارزسازی در استخراج اطلاعات مفید در تصاویر ماهواره ایست. در این تحقیق سعی شده است تا اثر شاخص های مختلف ازجمله شاخص هایMIRV2 GREENNESS, TVI, VNIR, MND, MSAVI, GEMI, TSAVI, SAVI, PD322 ,BI, INT1, INT2, PVI, SI1, SI2, SI3, GEMI, و WDVI در بارزسازی پوشش سطح زمین در منطقه ای در شمال غربی استان تهران در نزدیکی هشتگرد بررسی شود. پوشش اراضی غالب منطقه را پوشش گیاهی متراکم (بیشتر شامل اراضی کشاورزی و پوششهای متراکم درختچه ای اطراف آبراهه ها در خردادماه) و اراضی لخت تشکیل می دهد. نتایج نشان می دهد که شاخص های NIR, RA, IPVI, DVI, TSAVI و IR1 در بارزسازی پوششهای گیاهی مناطق خشک و شاخص هایSI3, INT1, PVI, TVI, BI, SI2  وSI1  در بارزسازی سطح شوری مناسب می باشند. بررسی همبستگی شاخص های مختلف با یکدیگر نشان داد که شاخص های گیاهی بغیر از شاخص DVI با یکدیگر دارای همبستگی بیش از 0.8 و همبستگی شاخص DVI با سایر شاخص های گیاهی حدود 0.4 می باشد. در ضمن تمامی شاخص های شوری دارای همبستگی بیش از 0.9 با یکدیگر می باشند. بنابراین می توان نتیجه گرفت که در منطقه مطالعاتی با استفاده از تصاویر سنجنده LISS III، از شاخص های پوشش گیاهی که توانایی در بارزسازی پوشش گیاهی دارند می توان برای مطالعات مربوط به پوشش گیاهی و تهیه نقشه پوشش گیاهی استفاده نمود. همچنین از شاخصهای شوری که دارای توانایی در بارزسازی سطح شور می باشند می توان برای مطالعات مربوط به شوری و تهیه نقشه های شوری استفاده نمود. در ضمن می توان از شاخص های پوشش گیاهی که دارای همبستگی بالایی با یکدیگر می باشند بجای یکدیگر و از شاخص های شوری که دارای همبستگی بالایی با یکدیگر می باشند بجای یکدیگر استفاده نمود.

این مطالعه جهت امکان سنجی استفاده از چهارگونه هالوفیت یکساله به نامهای،Kochia scoparia ،Atriplex arcuata،Suaeda dimorphestegia و Salsola crassa به عنوان گیاه علوفه ای در شرایط آبیاری با آب شور در طی سالهای 1382، 1383 و 1384 انجام شد. آزمایشها در مزرعه در قالب طرح کرت های خرد شده با سه تکرار انجام شد که در آن سه تیمار شوری، آب و آبیاری ( 1.5، 9.5 و 26.0 دسی زیمنس بر متر) به عنوان کرت های اصلی و چهار گونه به عنوان کرت های فرعی انتخاب شدند. اختلاف معنی داری بین هالوفیت ها در محیط بوته، نشت املاح محلول به سطح برگ، عملکرد علوفه و ارتفاع مشاهده شد. به طوری که تولید ماده خشک Suaeda (11850کیلوگرم در هکتار) نیز حداقل بیش از دو برابر بالاترین عملکرد گونه های دیگر بود. در حالی که پس از Suaeda گونه های Kochia  و Salsola و Atriplex به ترتیب 4725، 5136 و 3616 کیلوگرم در هکتار عملکرد ماده خشک داشتند. نسبت وزن برگ به اندام های هوایی این گیاهان در زمان برداشت از39% در Atriplex تا56 % در Salsola متغیر بود. بنابراین می توان نتیجه گرفت که رفتارهای جوانه زنی و سبز شدن، نیازهای اکولوژیکی و زراعی گونه های مورد مطالعه نیاز به بررسی گسترده تر دارد. ولی تولید ماده خشک رضایت بخش در شوری بیش از دو سوم آب دریا نشانگر استعداد مناسب این گونه ها برای تولید با استفاده از منابع آب و خاک شور غیرقابل بهره برداری در گیاهان زراعی متداول است.

مطالعات اختلاف تنوع پوشش گیاهی مراتع تحت شرایط قرق و چرا در بهبود وضعیت مدیریتی رویشگاه های مرتعی از اهمیت ویژه ای برخوردار است. به همین منظور در این مطالعه بررسی تاثیر قرق در تغییرات تنوع پوشش گیاهی مرتع تحت شرایط چرا و حفاظت از چرا در منطقه دیشموک (کوههای دل افروز) در استان کهگیلویه و بویراحمد مورد توجه قرار گرفت. بطوری که نمونه برداری در دو منطقه قرق و چرا به طور تصادفی سیستماتیک با استقرار 6 ترانسکت انجام گردید. 220 پلات 2*2 متر مربعی (هر 10 متر یک پلات) در امتداد آن در هر یک از مناطق برداشت شد. درصد پوشش تاجی گیاهی به تفکیک گونه و کل برآورد گردید. میزان تنوع، غنا و یکنواختی در مناطق قرق شده و خارج از قرق با استفاده از شاخص های تنوع شانون وینر، سیمپسون، برگر پارکر و مک اینتاش محاسبه گردید. نتایج بدست آمده از تجزیه و تحلیل داده های فراوانی گونه ها در دو عرصه، نشان داد که عرصه قرق در تمامی شاخص های عددی از نظر غنا، یکنواختی و تنوع گونه ای بیشتر از عرصه تحت چرا بود. همچنین نتایج آزمون آماری معنی دار بودن تفاوت در دو عرصه را بر اساس شاخص شانون نشان داد.

به منظور تعیین اثر شدت چرای دام بر رطوبت خاک و پوشش گیاهی در منطقه خبر استان کرمان طی دو سال این تحقیق انجام شد. رویشگاههای مرتعی تحت سه سطح شدت چرایی ( بدون چرا، متوسط و شدید) با شرایط اکولوژیک همگن، از پارک ملی خبر و مجاور آن انتخاب شدند. پس از بلوک بندی مکان نمونه گیری هر سایت اقدام به بررسی رطوبت ماهانه خاک در طول دوره چرای دام در دو عمق 15-0 و 30-15 سانتی متری خاک (با 5 تکرار از هر سایت) گردید و پوشش تاجی گونه های گیاهی (با 3 تکرار ترانسکت در هر سایت چرایی) به روش خطی – تماسی طی سه دوره قبل، اواسط و بعد از چرا در مدت 2 سال، اجرا شد. پس از تجزیه واریانس چند طرفه داده های مربوط به رطوبت خاک در محیط نرم افزاری SPSS، از آزمون چند دامنه دانکن برای مقایسه میانگین ها استفاده شد. طبق یافته ها، چرای شدید نسبت به قرق باعث کاهش درصد پوشش تاجی همه فرم های رویشی به ویژه گرامینه های پایا و بوته ها در انتهای دوره چرای دام شد. کاهش رطوبت خاک در سایت چرای شدید نسبت به سایت چرای متوسط و بدون چرا، به ترتیب با روند نزولی 16.87 و 25.07 درصد مشاهده شد و اثر منفی خشکسالی بر کاهش رطوبت خاک در این سایت چرایی بیش از دو سایت دیگر بود. طبق نتایج، سایت قرق و چرای متوسط به دلیل زیاد بودن پوشش درمنه و سایر گونه های همراه به ویژه گرامینه های پایا در وضعیت ثابت و سایت چرای شدید به دلیل غالبیت نسبتا تک بعدی درمنه و پوشش تاجی کم سایر گونه های همراه گرامینه بعلاوه ظهور گونه های مهاجم Marrobium vulgaris  Peganum harmala  در مرحله انتقال به وضعیت نامناسبتر، از شناسنامه مدل حال و انتقال درمنه زارهای ایران، قرار دارند. بنابراین اگر دام مازاد تعدیل نشود در آینده ای نه چندان دور شاهد غالب بودن گونه های ناخواسته در مراتع خواهیم شد.

رویش گونه های گیاهی در یک منطقه تحت تاثیر فاکتورهای محیطی و زیستی آن منطقه می باشد. به طوری که برای تعیین رویشگاه بالقوه گونه های گیاهی انجام مطالعاتی در زمینه نیازهای اکولوژیکی گونه ها و خصوصیات محیطی منطقه مورد مطالعه ضروریست. در این تحقیق رویشگاه بالقوه دو گونه زرد تاغ (Haloxylon pesicum) و سیاه تاغ (Haloxylon aphyllum) در منطقه سیستان با استفاده از تکنیک سامانه اطلاعات جغرافیایی(GIS)  تعیین شد. بدین منظور اقدام به بررسی مشخصات رویشگاه های جنس یادشده و نمونه برداری از خاک برای تعیین نیازهای اکولوژیک گونه ها شد. همچنین نقشه های موضوعی منطقه تهیه و کار رقومی کردن اطلاعات مربوط به خصوصیات اکولوژیکی برآمده از مطالعه رویشگاهها، در لایه های مختلف انجام شد. در نهایت با تلفیق لایه های اطلاعاتی مختلف برای هر کدام از گونه ها، مشخص گردید که 3.18% از سطح منطقه مورد مطالعه برای رویش گونه زرد تاغ و 3.53% از سطح منطقه برای رویش گونه سیاه تاغ مناسب است. ارزیابی دقت مدل برابر93.3 % به دست آمد.

گیاه جاشیر  Prangos ferulacea (L.) Lindlبه عنوان یکی از بهترین گیاهان مرتعی ایران، گونه غالب جاشیرزاران ایران را به خود اختصاص داده است. برداشت های رقابتی، عدم توجه به شرایط رویشی و رویشگاهی این گیاه، اختلال در امر زاداوری و نیز تخریب زیستگاه آنرا موجب شده است. از آنجایی که تکثیر این گیاه در زیستگاه طبیعی از طریق بذر صورت می گیرد، با توجه به خواب عمیق بذر در خانواده چتریان، بررسی روش های مختلف شکست خواب بذر در این گیاه، برای حفاظت از این گونه، ضروری می باشد. در این تحقیق به منظور تعیین روشهای مناسب شکست خواب بذر تاثیر فاکتورهای تاریکی، روشنایی، سرمادهی، شستشو و دما، بر شکستن خواب بذرهای جمع آوری شده جاشیر استان فارس مورد مطالعه قرار گرفت. این آزمایش در قالب طرح کاملا تصادفی با 5 تیمار و 3 تکرار انجام شد. نتایج بدست آمده نشان داد که روشنایی، سرمادهی و دمای10 درجه سانتی گراد در مقایسه با سایر تیمارها در شکست خواب بذر گیاه جاشیر دارای تاثیرگذاری معنی داریست. این امر در عین حال می تواند از جنبه کم خطر و ارزان تر بودن و همچنین احتمال آسیب رسانی کمتر به جنین در مقایسه با کاربرد مواد شیمیایی و به خصوص اسید حایز اهمیت باشد و کاربردآنرا مناسبتر نماید.