تحقیقات مرتع و بیابان ایران
سال:1382 | دوره:10 | شماره:3 (پیاپی 12) |تعداد مقالات:6

هدف این تحقیق ارزیابی و کارتوگرافی پدیده بیابانی شدن بخش شمالی استان خراسان به روش فائو _ یونپ و نسخه ویژه انستیتوی تحقیقات بیابان کشور ترکمنستان بوده و در حین مطالعات متناسب با شرایط محلی تغییرات و اصلاحات لازم در انها اعمال شده است. نقشه ها بر مبنای تصاویر ماهوارهای لندست، سنجندههای MSS وTM با مقیاس 1:250000 طی سالهای 1972 و89 – 1988 و با بهره گیری از نقشه های موضوعی خاکشناسی، زمین شناسی، توپوگرافی، پوشش گیاهی، اقلیم و غیره تهیه شد. بر اساس انها نقشه نهایی تاثیر عوامل انسانی موثر بر بیابانی شدن در مقیاس 1:500000 تهیه شد. این نقشه منعکس کننده گسترش طبقات گوناگون بیابانی شدن با شدتهای مختلف و دلایل اختصاصی انها است. نتایج این تحقیق نشان داد که 7/7 درصد از سطح منطقه جزو بیابانهای طبیعی مشتمل بر ماسه زارها، شوره زارها و اراضی نامناسب می باشد. تنها در حدود 5/5 درصد از مساحت منطقه در شرایط فعلی فاقد اثار و ظواهر بیابانی شدن بوده و نزدیک به 5/86 درصد از کل مساحت شمال استان خراسان (61440 کیلومترمربع) تحت تاثیر عوامل بیابانی شدن با شدتهای مختلف قرار دارد. تخریب پوشش گیاهی در سطحی معادل 46 درصد و فرسایش بادی تنها در 5/0 درصد از سطح اراضی منطقه به ترتیب بیشترین و کمترین تاثیر را در بیابانی شدن دارند. سایر فرایندهای بیابانی شدن از قبیل فرسایش ابی و شوریزایی به ترتیب به میزان 4/34 و 7/5 درصد در بیابانی شدن منطقه موثرند. از نظر شدت بیابانی شدن، 7/46 درصد از کل منطقه در طبقات شدید و خیلی شدید، 8/23 درصد در طبقه متوسط و 16 درصد در طبقه جزیی قرار دارند.

در مناطق خشک کشور به دلیل محدودیتهای ناشی از کمبود بارندگی و دمای زیاد تحت شرایطی که بهره برداری غیر اصولی از مراتع صورت گیرد، پوشش گیاهی آسیب پذیر گردیده و به تدریج تراکم و تنوع ان کاهش می یابد.حضور تاغ در اینگونه مناطق نقش قابل توجهی در پایداری بوم سازگانهای طبیعی دارد. تخریب بی رویه، موجب ناپایداری میگردد و اثار نامطلوبی بر تولید بیولوژیک این مناطق دارد. پی امد اثار نامطلوب پدیده تخریب بر رویشگاه تاغ در شرق جازموریان، از بین رفتن شرایط برای تجدید حیات طـبیعی این گیاه بوده است. استمرار تخریب، تراکم پوشش گیاهی تاغ را در این منطقه کاهش داده است.هدف تحقیق انجام شده، دست یابی به راه کاری برای احیای پوشش گیاه تاغ در حوزه شرق جازموریان بوده است. از این رو طرح، در دشت کاسکین (واقع در 50 کیلومتری غرب ایرانشهر) اجرا گردیده است. این منطقه قبلا تاغزارهای انبوهی داشته است. ولی اکنون پوشش گیاهی ان به کمتر از یک در صد رسیده است.به منظور دست یابی به روشی کارامد و اقتصادی جهت برگشت پوشش گیاهی، گونه تاغ بعنوان گونه ای بومی و مقاوم به شرایط منطقه انتخاب و طرحی با هدف استقرار نهالهای تاغ در تاغزارهای تخریب یافته حوزه شرق جازموریان اجرا گردید. مناسبترین دور و حجم ابیاری تاغ (Haloxylon persicum) جهت استقرار در رویشگاههای طبیعی ان در دشت کاسکین واقع در شرق جازموریان ازمایشی در قالب اماری کرتهای خرد شده (Split plot)، با طرح پایه بلوکهای کامل تصادفی در چهار تکرار از سال 1373 به مدت سه سال در دشت کاسکین واقع در کیلومتر 50 جاده ایرانشهر به دلگان اجرا شد. نتایج بررسیهای انجام شده نشان داده است، نهالهای تاغ با حجم های مختلف و دورهای مختلف ابیاری به نسبتهای متفاوتی از نظر زنده مانی تا اردیبهشت ماه دومین سال زنده مانده است. در کمترین دور ابیاری با بیشترین حجم اب، درصد زنده مانی تا اردیبهشت ماه ،70 درصد و بیشتر از سایر تیمارها بوده است. بعد از اردیبهشت ماه مرگ و میر نهالها در تمام تیمارها به تدریج اغاز و تا پایان دوره ازمایش (قبل از فرارسیدن فصل پاییز) کلیه نهالها خشک شدند، این امر در سه سال تکرار ازمایش اتفاق افتاده است . بنابراین امکان احیای تاغزارهای منطقه کاسکین با هزینه های قابل توجیه با استفاده از روشهای متداول ابیاری با تانکر وجود ندارد.

پندار بنیادین یا مساله اساسی مطالعه پیش رو، بررسی امکان دستیابی به کمینهای از معیارها و شاخص هایی گویا، ساده و منطقه ای است که بتواند نزدیکترین ارزیابی ممکن به واقعیت را از جریان بیابان زایی در ایران ارایه دهد. به دیگر سخن، این مطالعه در پی آن است تا سیاهه ای از کارآمدترین معیارهای سنجش تخریب سرزمین در مناطق تحت اثر بیابان زایی را معرفی کرده و شاخصهایی قابل اندازه گیری، در دسترس و اسان برای تعیین وضعیت دقیق معیارهای یاد شده ارایه کند. بدین ترتیب، انتظار می رود با توانمند ساختن و بهنگام کردن سامانه های دیده بانی و پایش کشوری، امکان پیش بینی خطر بیابان زایی به تفکیک زیست اقلیم ها یا محدوده های طبیعی متاثر فراهم شده و درصد موفقیت برنامه اقدام ملی افزایش یابد.در مسیرِ دستیابی به این مهم، توصیف کامل مفهوم بیابان زایی و محدوده عمل آن، همچنین وجه تمایزش با دانش واژه هایی، چون بیابان و تخریب سرزمین، به همراه تشریح ضوابطی روشن و قابل استناد برای بازشناسی معیارها و شاخصها ضروری خواهد بود.

اثر دو سیستم و سه شدت چرا بر مراحل فنولوژی گیاهBromus tomentellus ، در سال های 1380-1379 در ایستگاه همندآبسرد، واقع در 70 کیلومتری شرق تهران، مورد بررسی قرار گرفت. در هر یک از شدتهای چرا تعداد 30 پایه از گونه مذکور انتخاب ودر زمانهای مختلف بازدید شد. با استفاده از داده های دما، حرارتهای تجمعی برای هر یک از مراحل فنولوژی محاسبه گردید. رطوبت خاک در طول 5 ماه از دوره رویش گیاهی و به فاصله 20 روز از هم اندازه گیری شد. نتایج بدست امده نشان داد که درهر دو سیستم چرا، گونه مورد بررسی از اواخر اسفند شروع به رشد کرد و در اواخر تیرماه خشک شد. پس از آن وارد خواب تابستانه گردید که تا اواخر ابان ماه طول کشید. از اواخر ابان تا اواخر اذر دارای رشد مجدد بود و پس از ان تا اواخر اسفند مرحله خواب زمستانه فرا رسید. حرارتهای تجمعی مورد نیاز دورههای رشد رویشی و زایشی در سیستم تناوبی به ترتیب 2/1262 و 1306 درجه سانتیگراد و در سیستم مداوم 8/1293 و 3/1262 درجه سانتیگراد برای شدتهای چرای سنگین و سبک بود. بین مراحل فنولوژی با مقدار رطوبت خاک و بارندگی همبستگی ضعیف (p<5) ولی با دمای هوا همبستگی مثبت و نسبتا کاملی (p>5) برقرار بود، به طور کلی سیستمها و شدتهای چرا اثر محسوسی بر وقوع پدیده های فنولوژی نداشت. با این وجود گلدهی در تیمار چرای سنگین در هر دو سیستم و نیز در سیستم چرای تناوبی 2 تا 4 روز به تاخیر افتاد.

مطالعه عمل و رفتار فردی گونههای مرتعی و رابطه هر یک از انها با اجزا زنده و غیر زنده اکوسیستمهای مرتعی، به منظور بدست اوردن اطلاعاتی که اساس و پایه مدیریت مراتع قرار گیرد، دارای اهمیت به سزایی است. در اکولوژی مرتع، این قبیل مطالعات به عنوان ات اکولوژی نامیده می شوند. در این تحقیق ات اکولوژی دو گونه Bromus cappadocicus و Bromus stenostachyus مورد مطالعه قرار گرفت. نقشه رویشگاه، خصوصیات رویشگاهی شامل توپوگرافی، اقلیم، خاک، گونه های همراه، و چگونگی حضور این گونه در پوشش گیاهی تعیین گشت. همچنین فنولوژی و سیستم ریشه هر یک از دو گونه یاد شده مورد بررسی قرار گرفت. نتایج مطالعه نشان دهنده ان است که رویشگاههای گونهBromus cappadocicus  در استان بسیار محدود است. این گونه عمدتا در مناطق غربی و مرکزی استان در ارتفاعات 3100-2550 متر از سطح دریا با شیب %60-5 به صورت توده های پراکنده و لکهای مشاهده شد. متوسط بارندگی سالانه در این رویشگاهها 500-400 میلیمتر است. مطالعه فنولوژی این گونه در ارتفاع 3000 متر گویای ان است که زمان اغاز رشد رویشی ان در اواسط فروردین ماه، زمان گل دهی در اواخر اردیبهشت ماه، و زمان رسیدن بذر در اواخر خرداد ماه می باشد. سیستم ریشه به صورت منشعب و در هم رفته است و تا عمق کمی در خاک نفوذ دارد. بررسیها در مورد گونه Bromus stenostachyus نشان داد که رویشگاه های ان در مناطق مرکزی البرز در استان مازندران در ارتفاعات 4000-1500 متر از سطح دریا گسترش دارد. این گونه گیاهی در اغلب رویشگاه هایش به حالت گونه غالب اول، دوم، و یا سوم در تیپ گیاهی مشاهده شد. ولی در ارتفاعات 4000-3000 متر از سطح دریا به صورت پراکنده و لکهای رویش دارد. شیب رویشگاههای ان %70-10 میباشد. متوسط بارندگی سالانه در مناطق رویشی ان 500-350 میلیمتر است. بررسی فنولوژی این گونه در ارتفاع 3100 متر نشان داد که رشد رویشی ان در اواسط اردیبهشت ماه، مرحله گل دهی در اواخر خرداد ماه، و زمان رسیدن بذر در اواسط تیر ماه شروع می شود. در این گونه مرتعی نیز سیستم ریشه به صورت منشعب و در هم رفته است که تا عمق کمی در خاک رویشگاه خود نفوذ دارد.

یکی از راه های بهره ورری از زمینهای شور غیر زراعی، استفاده از انها به عنوان بستر کاشت گیاهان شور پسند و تولید زیست توده گیاهی است، که علاوه بر تاثیر ان بر تلطیف محیط، با رعایت نیاز آبشویی، کاهش املاح را در نیمرخ خاک سبب می شود. از انجا که در مواردی منابع اب شور و کم شور نیز در این مناطق در دسترس است و میتواند برای ابیاری مورد استفاده قرار گیرد، با کاربرد انها، نمکهای محلول در منطقه ریشه افزایش یا کاهش می یابند. تحقیق حاضر در محلی انجام یافت که جریان یک زهکش مصنوعی برای شناخت اثر کاربرد اب شور بر تغییرات املاح یک خاک رسی، و همچنین ابیاری گونه هایی از درختان مقاوم به شوری، مورد استفاده قرار گرفت. این پژوهش در قالب طرح اماری کرتهای خرد شده (اسپلیت پلات) با سه تکرار انجام شد. تیمارهای اصلی نوع آب آبیاری شامل زهاب زهکش اصلی به عنوان اب شور، و اب شیرین رودخانه کر بود. تیمارهای فرعی ازمایش شامل 6 گونه های درختی است. میزان رسانایی کهربایی (EC) زهاب از 4/4dSm-1 در آبان تا 7/8 dSm-1 در تیرماه در تغییر بود. نیمرخ خاک پیش از اغاز تحقیق، در سال 1368، و پس از گذشت 10 سال از اجرای ان مورد مطالعه قرار گرفت. میانگین EC لایه های نیمرخ از  5/21dSm-1 به  1/14dSm-1 رسیده، 35 درصد کاهش داشته است. همچنین میانگین میزان نسبت جذبی سدیم (SAR) نیمرخ از 1/32 به 4/27 تقلیل یافته و نشاندهندهی 15 درصد کاهش میباشد. بنابراین روند کاهش SAR در مقایسه با کاهش EC کندتر بوده و دلیل احتمالی ان، ترجیحی است که فاز تبادلی خاکها برای سدیم قایل بوده، و ابشویی در مورد این کاتیون نسبت به کاتیونهای کلسیم و منیزیم ناموفقتر عمل نموده و میانگین SAR نیمرخ کاهشی کمتر از EC داشته است.