تحقیقات مرتع و بیابان ایران
سال:1388 | دوره:16 | شماره:2 (پیاپی 35) |تعداد مقالات:16

کشت پاییزه گونه های علوفه ای از خانواده بقولات در ارتفاعات زاگرس مرکزی به علت امکان جوانه زنی بعد از بارندگی پاییز و نابودی نهالهای جوان در اثر سرما موفقیت آمیز نمی باشد. برای کشت بهاره این گونه ها نیز، استقرار بذرهای جوانه زده بعد از بارندگی ابتدای بهار با مشکل مواجه می گردد. بنابراین در پروژه های دولتی برای احیای دیمزارهای کم بازده از بذرهای گونه های یونجه، اسپرس و ماشک با تولید مناسب و کیفیت خوب علوفه همراه با سازگاری بالا با خاک و محیط زیست نمی توان استفاده نمود. برای حل مشکل، این تحقیق جهت ارزیابی اثر تیمارهای بازدارنده جوانه زنی و مواد آب گریز در قالب پلت بذر، در ایستگاه تحقیقات شهید فزوه در مراحل آزمایشگاهی و گلخانه ای به اجرا درآمد. از کافئین، وانیلین و عصاره برگ اکالیپتوس بعنوان بازدارنده و از پلی اتیلن گلیکول و دی مانیتول بعنوان مواد آب گریز استفاده شد و همچنین پوشش دادن بذرها با بکارگیری دستگاه پلت بذر انجام گردید. در مرحله آزمایشگاهی بذرهای تیمار شده در دمای ثابت 25 درجه سانتیگراد داخل ژرمیناتور قرار گرفت و شاخص های تاخیر، ضریب سرعت، درصد جوانه زنی و همچنین ضریب آلومتری اندازه گیری شد. داده های حاصل در قالب طرح آماری کاملا تصادفی تجزیه و تحلیل و مقایسه میانگین برای تعیین ضرایب معنی دار انجام شد. نتایج نشان داد که وانیلین به ترتیب سبب 18 و 14 روز تاخیر در جوانه زنی یونجه و ماشک بوده است. همچنین، به ترتیب وانیلین و عصاره برگ اگالیپتوس سبب 21 و 22 روز تاخیر در جوانه زنی بذر اسپرس دارای غلاف شده و بهترین مواد استفاده شده برای این هدف می باشد. کافئین درصد جوانه زنی تمام بذرها را کاهش داده و پلی اتیلن گلیکول و دی مانیتول فقط سبب 3 تا 5 روز تاخیر جوانه زنی بوده و برای اهداف کاربردی مفید نیست. پلت بذر نیز بدون مواد بازدارنده و آب گریز سبب 3 تا 7 روز تاخیر در جوانه زنی گونه های مختلف را نشان داد. پلت بذرها همراه تیمار وانیلین به ترتیب سبب 20 و 16 روز تاخیر در جوانه زنی یونجه و ماشک گردید. همچنین تیمارهای پوشش دادن بذرهای اسپرس دارای غلاف با وانیلین و برگ اکالیپتوس به ترتیب سبب 26 و22 روز تاخیر در جوانه زنی شد. به نظر می رسد در منطقه زاگرس مرکزی با کاهش سریع درجه حرارت در فصل پاییز یک تاخیر بیشتر از 15 روز در جوانه زنی این گونه ها به طور عملی در کاهش یا توقف روند جوانه زنی اواسط پاییز مؤثر باشد. به منظور تحقیقات بیشتر کشت صحرایی توصیه می گردد.

امروزه مراتع کشور، نیازمند مناسبترین و سریعترین روش تهیه اطلاعات و تلفیق آنها با یکدیگر برای برنامه ریزی و مدیریت بهینه می باشد. داده های رقومی ماهواره ای در سامانه های اطلاعات جغرافیایی (GIS) و تلفیق آن با داده های زمینی می تواند اطلاعات دقیق و بهتری را برای تصمیم گیریهای چند جانبه که عوامل مختلفی در آنها دخالت دارند، فراهم نماید. در این طرح، شناسایی انواع کاربریها با استفاده از داده های ماهواره لندست 7 به منظور مشخص کردن موقعیت دقیق مکانی و سطح آنها در قسمتی از حوزه آبخیز طالقان انجام شد. به این منظور از داده های سنجنده  ETM+ماهواره Landsat7، فریم شماره 035-165 که در تاریخ 15 آوریل سال 2004 میلادی گرفته شده بود، مورد استفاده قرار گرفت. بر اساس مشاهده هیستوگرام داده ها، تجزیه و تحلیل آماری باندها و با توجه به اینکه باندهای 3 و 4 لندست دارای بیشترین بازتاب از سبزینه گیاهان می باشند، ترکیب باندی متداول 4 ، 3 و 2 برای روش طبقه بندی نظارت شده در نظر گرفته شد. در بازدیدهای میدانی و برداشت اطلاعات صحرایی 86 پلات 22500 متر مربعی مورد بررسی قرار گرفت. بعد از انجام مراحل پردازش، تفسیر، تجزیه و تحلیل داده های ماهواره ای و تلفیق آن با اطلاعات مربوط به برداشتهای صحرایی، نقشه کاربری شامل 4 طبقه کاربری (کلاس) به نامهای مرتع (اراضی دارای پوشش گیاهی بیش از 5 درصد و غیر زراعی)، اراضی زراعی (زراعت سالانه و زراعت دایمی مثل باغها و غیره)، دیمزارهای رها شده و خاک لخت (اراضی صخره ای و فاقد پوشش گیاهی) استخراج گردید. بر اساس نتایج حاصل از ارزیابی صحت کلی نقشه (%70.65) و صحت طبقه بندی در طبقات مرتع، زراعت، خاک لخت و دیمزارهای رها شده به ترتیب %81، %54، %81 و %61 ارزیابی شد. در این تحقیق کارایی داده های ماهواره ای لندست 7 برای تهیه نقشه کاربری اراضی جهت تسهیل در برنامه ریزی مدیریت مراتع از جمله طبقه بندی شایستگی مشخص گردید.

روند تغییرات بارش، رواناب و دمای هوا در هم دوره سی ساله (74- 1345) در آبخیز رودخانه کردان واقع در زیرحوضه قزوین بررسی شد. این آبخیز به مساحت 360 کیلومتر مربع در گوشه شمال شرقی زیرحوضه قزوین و در دامنه ارتفاعی 1410 تا 4108 متر از سطح دریا قرار دارد. نتایج بررسی نشان داد که با وجود ثبات مجموع بارش سالانه، بارش شش ماهه سرد سال افزایش و شش ماهه گرم سال کاهش معنی دار یافته و میانگین ماهانه دمای بیشتر ماه های سال افزایش داشته است. روند تغییرات میانگین لغزان نسبت رواناب به بارش (ضریب رواناب) به صورت سالانه، بهاره و پاییزه افزایشی، پرشیب و معنی دار است. مقایسه میانگین های دهه های اول و سوم دوره سی ساله نشان داد که ضریب رواناب سالانه، بهاره و پاییزه به ترتیب 58.9، 12.8 و 5.1 درصد افزایش یافته است. افزایش ضریب رواناب بهاره بیشتر ناشی از افزایش عمومی دمای هوا و افزایش بارش فصل سرد بوده، اما افزایش ضریب رواناب پاییزه، با توجه به تخلیه بارش فصول پیش از آن، می تواند به علت افزایش بارش همین فصل و هم چنین رخداد ناهنجاریهایی در مدیریت منابع خاک، آب و پوشش گیاهی باشد. حجم آبی که به علل پیش گفته بیش از پیش از حوضه آبخیز رودخانه کردان تخلیه شده و هرز می رود به 9.4 میلیون متر مکعب در سال می رسد.

بوم سازگان های مناطق خشک با سطحی معادل 44.7 میلیون کیلومترمربع، تقریبا 30 درصد خشکی های کره زمین را  شامل می شوند که از این مقدار، حدود 39 درصد آن (معادل 17.4 میلیون کیلومتر مربع) در شمار مناطق نیمه خشک قرار دارند. بیش از 90 درصد مناطق نیمه خشک جهان در 27 کشور متمرکز شده است. تقریبا 20 درصد جمعیت جهان وابسته به این مناطق است. در کشور ما 86 درصد از کل سطح کشور، در شرایط خشک واقع شده و به نحوی چشمگیر و همه جانبه تحت تاثیر فعالیت های گوناگون انسانی است. شرایط شکننده بوم شناختی در مناطق خشک و نیمه خشک بیابانی از یک سو و بهره برداری های بی رویه و انحصار طلبانه انسان از سویی دیگر، زمینه گسترش بیابان ها شده و آن را به معضلی حاد در سطح ملی بدل کرده است. راه حل منطقی برای مهار بیابان زایی، پیش بینی تغییرات حادث شده در محیط طبیعی با پایش مداوم و فراکافت (تجزیه و تحلیل) داده ها است. بر این اساس، در مطالعه حاضر سعی شده است با مقایسه وضع موجود بیابان زایی در حال حاضر با وضعیت منطقه در گذشته، تغییرات حاصله و دلایل آن مورد بررسی و واکاوی قرار گیرد. بر اساس ستاده های بدست آمده، مشاهده می شود که 76.7 درصد از سطح استان در حال حاضر (1387) تحت تاثیر فرایند های مختلف بیابان زایی با شدت های متفاوت قرار دارد. تخریب پوشش گیاهی توام با فرسایش آبی و بادی (فرایند نوع اول) با 44.7 درصد از وسعت منطقه پدیده غالب است. فرسایش آبی توام با فرسایش بادی و تخریب پوشش گیاهی در وسعتی بالغ بر 24.3 درصد (فرایند نوع دوم) و نهایتا و شوری ثانوی در وسعتی معادل 11.7 درصد در مرتبه سوم قرار دارد. از نظر طبقات بیابان زایی، طبقه بیابان زایی شدید با 36.6 درصد در ردیف اول و طبقات خیلی شدید، متوسط و جزیی به ترتیب با 14.4، 13.1، و 12.6 درصد در ردیف های بعدی قرار دارد.

در این بررسی، ارجحیت چرای دام بر روی گونه های مهم مورد استفاده دام در مراتع روستای انجدان طی مدت 2 سال (85-1384) مطالعه شد. برای تعیین ارزش رجحانی از روش زمان سنجی در طی ماههای چرای دام استفاده شد و فاکتورهای موثر در ارزش رجحانی شامل خصوصیات مرفولوژیکی، فنولوژیکی و شیمیایی (کربوهیدراتها، همی سلولز، پروتئین و ...) گونه ها مورد بررسی قرار گرفت. مقایسه داده های روش زمان سنجی و ویژگیهای ظاهری گیاهان و کیفیت علوفه نشان داد که گیاهان خوشخوراکی نظیر Br.tomentellus،As.glomerata ،Bu.cf.koelzii  و گراسهای یکساله در اوایل فصل چرا به شدت مورد استفاده دام ها قرار گرفته و در طول دوره چرای دام، گونه های Ar.aucheri, Br.tomentellus ،Bu. cf.koelzii  وAs.glomerata  به ترتیب با 74، 43، 59 و 56 درصد میزان بهره برداری، مورد استفاده دام ها قرار گرفتند. تجزیه و تحلیل داده های حاصل از آزمایشهای کیفیت علوفه نشان داد که میزان همبستگی مثبت رطوبت، پروتئین و قندهای محلول به ترتیب برابر 74، 51 و 34 درصد بهره برداری، بیشتر از سایر متغیرها می باشد. بررسی معادله رگرسیون نیز نشان داد که میزان رطوبت، پروتئین و قند محلول هر یک به تنهایی به ترتیب 56، 21 و 10 درصد در مدل مزبور سهم دارند.

مطالعه گیاهان مرتعی به منظور شناخت چگونگی رفتار آنها در زیست بومها، اطلاعات پایه ای را در مورد نحوه عمل پوشش گیاهی در دسترس قرار می دهد که راه را برای شناخت دقیقتر از زیست بومهای مرتعی هموار و امکان برنامه ریزی را برای مدیریت صحیح مراتع فراهم می سازد. در این تحقیق آت اکولوژی گونه Cenchrus ciliaris در استان خوزستان مورد بررسی قرار گرفت. نقشه پراکنش تهیه و خصوصیات رویشگاهی شامل پستی و بلندی، اقلیم، خاک، گونه های همراه و چگونگی حضور این گونه در پوشش گیاهی تعیین گردید. همچنین مراحل حیاتی و سیستم ریشه گونه یاد شده مورد بررسی قرار گرفت. نتایج مطالعه نشان داد که دامنه اکولوژیکی این گونه در استان خوزستان با ارتفاع 60 تا 420 متری و در شیبهای رو به جنوب و شرق اراضی تپه ای و مناطق کوهستانی می باشد. این گونه مرتعی در خاکهایی با بافت شنی لومی و سیلتی شنی همراه با واریزه های ریز و درشت و تخت سنگ استقرار داشته است. متوسط بارندگی سالانه در رویشگاههای گونه  Cenchrus ciliaris از 233 تا 341 میلی متر و میانگین دما بین 3- درجه سانتیگراد در دی ماه تا 51 درجه سانتیگراد در تیرماه می باشد. شروع رشد رویشی در اوایل پاییز زودتر از سایر گیاهان می باشد. این گونه یکی از گیاهان مرغوب مرتعی است که رشد و بقا آن در شرایط بسیار سخت مناطق خشک امکان پذیر است.

آبگیری بسیار زیاد پلیمرهای آبدوست صنعتی انگیزه بررسی کارآیی آنها برای افزایش ذخیره رطوبت خاک است. چون که این ویژگی از نیروهای اسمزی و الکترواستاتیک در ساختار شیمیایی پلیمرها ناشی می شود، دگرگون شدن قابل انتظار آبگیری پلیمر در اثر نوع و غلظت نمک های خاک در مقایسه با همین واکنش در کود حیوانی مورد بررسی قرارگرفت. بر پایه نتایج این بررسی، هر گرم پلیمر تجاری از نوع پلی اکریل آمید ساخت ایران در اولین نوبت آبگیری 184.4 گرم آب مقطر جذب می کند. آبگیری همین پلیمر با آب های دارای 160، 1000 و 2000 میلی گرم انواع نمک در لیتر به ترتیب تا 31، 79 و 83 درصد کمتر از آبگیری با آب مقطر است. پس از 9 بار خشکیدن پلیمر اشباع از آب مقطر و آبگیری مجدد، سرانجام توانایی پلیمر برای آبگیری با آب مقطر 22 درصد کاهش یافته و با آب های نمکی پیش گفته به ترتیب تا 72، 81 و 88 درصد کمتر از نهمین نوبت آبگیری پلیمر با آب مقطر می شود. خشکیدن پلیمر اشباع از آب مقطر در ماه های گرم سال به طور متوسط 6 روز و با آب های نمکی حدود 2.3 روز به طول می انجامد. اثر تخریبی کاتیون یک ظرفیتی سدیم روی آبگیری پلیمر کمتر از کاتیون های دو ظرفیتی کلسیم و منیزیم و اثر تخریبی منیزیم نیز کمتر از کلسیم است. اگر چه هر گرم کود حیوانی پوسیده تنها 2.3 گرم آب مقطر جذب می کند، اما آبگیری پیاپی آن با آب دارای 4000 میلی گرم نمک در لیتر (آب لب شور) تغییری محسوس نسبت به آبگیری با آب مقطر نداشته و خشکیدن آن در همان شرایط خشکیدن پلیمر، با آب مقطر 17 و با آب لب شور 18 روز به طول می انجامد.

تاغکاری یکی از پروژه های بزرگ بخش اجرا در امر تثبیت ماسه های روان است. موفقیت پروژه تاغکاری در مناطق مختلف با توجه به شرایط اقلیمی و خاکی متفاوت است؛ بطوری که رشد درختچه های تاغ در عرصه های کشت شده کاملا اختلاف معنی دار با یکدیگر دارند. به منظور پی بردن به عامل محدود کننده رشد در وسعتی حدود 2 هکتار مقادیر ارتفاع، تاج پوشش، قطر یقه و انشعابهای درختچه های 5 ساله تاغ برای محاسبه شاخص رشد اندازه گیری شد و رابطه آن با پارامترهای شوری، اسیدیته، درصد رطوبت اشباع، وزن مخصوص ظاهری و بافت خاک (درصد سیلت، رس و شن) به صورت اثرهای ساده و متقابل بررسی شد. نتایج حاصل نشان داد که شاخص رشد با درصد رطوبت اشباع(SP)  در سطح 0.05 همبستگی منفی دارد. درصد رطوبت اشباع فاکتور تعیین کننده در رشد گیاه می باشد.

بخش عمده ای از مساحت استان قم دارای شرایط خشک و بیابانی است و گسترش بی رویه فعالیت های انسانی، بدون لحاظ مسایل زیست محیطی، باعث تشدید پدیده بیابان زایی شده است. در این مقاله، روند بیابان زایی با تاکید بر تغییرات استفاده از اراضی و نیز تغییرات کمی و کیفی منابع آب، بررسی گردید. برای ارزیابی روند تغییرات استفاده از اراضی، از داده های ماهواره ای TM سال 1364 و ETM+ سال 1381 شمسی و برای تخمین تغییرات کمی و کیفی منابع آب، از اطلاعات و داده های هیدرومتری و هواشناسی استفاده گردید. مقایسه دو نقشه استفاده از اراضی سالهای 1364 و 1381 شمسی تهیه شده از داده های ماهواره ای و به روش تفسیر بصری نشان داد که مساحت اراضی کشاورزی، مراتع، بیشه زارهای جنگلی، تپه های ماسه ای و دریاچه های نمکی به ترتیب 12.5، 4.6، 70.4، 24.2 و 15.8 درصد کاهش یافته است، در حالی که سایر طبقه ها مانند اراضی شور، اراضی شهری و اراضی روستایی به ترتیب 26.6، 12.78 و 35.6 درصد افزایش یافته است. حجم آبهای خروجی از دو رودخانه اصلی استان قم (قمرود و قره چای)، تا قبل از احداث سدهای 15 خرداد و ساوه (سال 1374)، 261 میلیون مترمکعب بوده است، در حالی که بعد از احداث سدهای یاد شده، به 66 میلیون مترمکعب تقلیل یافته است. میزان افت سطح آب زیرزمینی در دشت قم تا قبل از احداث سد 15 خرداد به طور متوسط حدود 0.5 متر در سال بوده که بعد از احداث سد یاد شده، به طور متوسط به 1.4 متر در سال افزایش یافت. به علاوه بیلان آب زیرزمینی نیز کاهش قابل توجهی را نشان می دهد. در مجموع، به نظر می رسد فعالیت های انسانی و دستکاری او در طبیعت (به ویژه احداث سدهای 15 خرداد و ساوه بر روی دو رودخانه قمرود و قره چای) به عنوان دو عامل اصلی تغییر انواع استفاده از اراضی (با کاهش پوشش گیاهی، شور شدن بیشتر اراضی و ...) و افت کمی و کیفی منابع آب در استان قم بوده که می تواند تشدید بیابان زایی را به دنبال داشته باشد.

با آگاهی از خصوصیات بوم شناسی گیاهان و درک اهمیت و نقشی که آنها در حفاظت خاک و تامین علوفه مورد نیاز دام در مراتع ایفا می کنند می توان راهکارهای مناسب را فراروی مدیریت حفظ، احیا و توسعه منابع طبیعی تجدیدشونده، به ویژه پوشش گیاهی، قرار داد. در این تحقیق، آت اکولوژی گونه شن دوست Stipagrostis pennata (سبد) در استان یزد انجام شده است. در ارتباط با گونه یاد شده فاکتورهایی نظیر انتشار جغرافیایی، ویژگیهای اقلیمی، توپوگرافی، خاک و فنولوژی مورد مطالعه قرار گرفت. به این منظور سه سایت مطالعاتی منصوریه (در منطقه طبس)، مسجد شکر (در مسیر جاده یزد به طبس) و بافق برای گیاه سبد انتخاب شد. نتایج نشان داد که گونهStipagrostis pennata  گیاهیست شن دوست که دارای ساقه ها و انشعابهای ایستا می باشد و در عرصه تپه های شنی فعال و روان و کم ارتفاع و نیز در چاله ریگها و کوچه ریگها با شیب های مختلف رویش دارد. دامنه ارتفاعی رویشگاه های آن 700 تا 1600 متر از سطح دریا می باشد. بیشترین میزان بارندگی 110 میلی متر در رویشگاه مسجد شکر و کمترین آن 55.5 میلی متر در رویشگاه بافق می باشد. بافت خاک در رویشگاه های این گیاه شنی است و میزان اسیدیته خاک 8.28 تا 8.53 و هدایت الکتریکی آن از 0.48 تا 1.2 دسی زیمنس متغیر می باشد. این گونه از اوایل اسفند ماه رشد رویشی خود را آغاز می کند. ظهور ساقه گل دهنده در اواسط اردیبهشت ماه، دوره ریزش بذر در اواخر خردادماه و دوره خواب آن در طول فصل تابستان و پاییز است. این گونه مرتعی به دلیل داشتن اندام هوایی قابل ملاحظه و ساقه های طویل، خاک رویشگاه خود را در برابر طوفانهای شن و فرسایش بادی حفاظت نموده و علوفه نسبتا مناسبی را برای دامهای این مناطق تولید می کند. با توجه به نتایج بدست آمده، این گونه گیاهی مرغوب را می توان با اطمینان کامل برای تثبیت شنهای روان و تولید علوفه مرتعی در مناطق حاشیه کویر معرفی نمود.

شوری یکی از مشکلات در حال افزایش جهان است که سطح وسیعی از اراضی کشور ما را نیز در بر می گیرد. با توجه به افزایش سطح اراضی شور و کمبود اراضی مطلوب در کشور، شناسایی گیاهان مرتعی مقاوم به شوری اهمیت زیادی دارد. به منظور تعیین اثر سطوح مختلف شوری بر جوانه زنی گونه های اشنان (Seidlitzia rosmarinus)، سیاه تاغ (Haloxylon aphyllum)، سفیدتاغ (Haloxylon persicum)، پرند (Pteropyrum aucheri)، سیاه شور (Sueda fruticosa)، قیچ (Zygophyllum) eurypterum و آتریپلکس(Atriplex lentiformis)  آزمایشی در مرحله جوانه زنی به صورت طرح فاکتوریل در قالب طرح کاملا تصادفی با شش سطح شامل غلظتهای 0، 100، 200، 300، 400 و 500 میلی مولار کلریدسدیم در سه تکرار انجام شد. نتایج آزمایش نشان داد که با افزایش میزان شوری، درصد و سرعت جوانه زنی کلیه گونه ها کاهش پیدا کرد ولی روند کاهش درصد و سرعت جوانه زنی در گونه های مورد مطالعه متفاوت بود و اختلاف بسیار معنی داری در میان سطوح مختلف شوری مشاهده شد. در بین گونه های مورد مطالعه سیاه تاغ و سیاه شور به ترتیب بیشترین و کمترین درصد جوانه زنی، اشنان و پرند به ترتیب بیشترین و کمترین سرعت جوانه زنی را دارا بودند. از توانایی جوانه زنی در غلظتهای مختلف شوری به عنوان معیاری برای مقاومت بذرها استفاده می شود که پاسخهای جوانه زنی بذرهای گونه های مورد مطالعه به شوری بسیار متنوع بود.

در این مطالعه منطقه حوضه دریاچه نمک با داشتن شرایط خاص اقلیمی از نظر بروز پدیده خشکسالی مورد بررسی قرار گرفته است. به منظور بررسی تعیین فراوانی، شدت و مدت وقوع پدیده خشکسالی بر منطقه مورد بررسی از روش SPI و به منظور پهنه بندی گستره های تحت تاثیر خشکسالی، از روش میان یابی معکوس فاصله (IDW) استفاده شده است. در این مطالعه با استفاده از آمارهای 44 ساله داده های بارش (2000-1957) در 34 ایستگاه و با بکارگیری روش SPI، اقدام به محاسبه فراوانی، شدت و مدت خشکسالی در منطقه مورد بررسی شد و بعد با طبقه بندی میزان تداوم، شدت و مدت خشکسالی، تجزیه و تحلیل سالانه از خشکسالی ها به عمل آمد و در نهایت به منظور تجزیه و تحلیل شدت تغییرات مکانی شاخص SPI در طول دوره درازمدت، در محیط برنامه نرم افزاریArc view  با استفاده از روش میان یابی معکوس فاصله (IDW) اقدام به تهیه نقشه های پهنه بندی خشکسالی های اقلیمی از گستره مورد مطالعه شد. نتایج حاصل از ارزیابیها نشان دهنده تاثیر حساسیت خشکسالی های اقلیمی بر عرصه مورد مطالعه می باشد.