مجله تخصصی زبان و ادبیات دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد
سال:1386 | دوره:40 | شماره:1 (پی در پی 156) |تعداد مقالات:14

مقاله حاضر، نحوه پردازش واژه ها را در ذهن با ارایه یک مدل دسترسی واژگانی نشان می دهد. این مدل دسترسی بر پایه یک شبکه معنایی پیوندی مفهوم بنیاد استوار شده ومکانیسم دسترسی در آن به شیوه پردازشی فعال سازی تعاملی است. در تایید این مدل از آزمون های تداعی معنایی و تصمیم گیری واژگانی استفاده شده است. یافته های تحقیق به کمک برخی عوامل موثر بر فرآیند دسترسی، از قبیل اثر بسامد، درخشندگی معنایی، تکرار درخشندگی و اثر وضعیت واژگانی، عملکرد این مدل را در رفع ابهام واژه های هم نویسه تبیین می کند.

نزدیک به دویست سال است که از اثبات دشت مرغاب در شمال استان فارس امروزی به عنوان «پارسارگاد» کهن که بنا به ادعای تعدادی از مورخان یونانی کوروش به افتخار پیروزیش بر استیاگس، آخرین پادشاه ماد در این مکان، آنجا را به پایتختی انتخاب کرد، می گذرد. به دلیل پیوند نام پارساگاد با نام کوروش کبیر، بنیانگذار امپراتوری پارسیان و همچنین به دلیل وجود آثار باستانی مربوط به این دوره و قبل از آن که آنجا را تبدیل به یک گنجینه مهم تاریخی و فرهنگی نموده است همگی باعث گردیده به دنبال سیاحان به ایران از قرن هفدهم میلادی خصوصا دوره صفویه و به دنبال گسترش شرق شناسی از قرن نوزدهم میلادی، توجه ویژه ای به شناخت و معرفی دشت پارسارگاد، نام، آثار تاریخی و جایگاه آن در تاریخ ایران شود که این تحقیقات هنوز هم ادامه دارد. در همین راستا گرچه درباره ارتباط ریشه شناسی و وجهه تسمیه و نام پارسارگاد نیز بحث های زیادی انجام شده است اما اختلاف نظرها هم چنان ادامه دارد.در این مقاله، ضمن اشاره به موقعیت جغرافیایی این منطقه و بررسی مطالعات انجام شده در خصوص معرفی پارسارگاد، به ریشه شناسی و وجهه تسمیه نام پارسارگاد با استناد به آخرین یافته های باستان شناسی، شواهد تاریخی، متون کهن ایرانی و یونانی و تحقیقات انجام شده، پرداخته ایم.

یکی از مکان های باستانی دشت توس در خراسان، چشمه سو یا چشمه سبز است که نام آن را بارها در متون پهلوی و تاریخی نظیر بندهش، گزیده های زادسپرم، شاهنامه و … به عنوان چشمه ای مقدس و یا دریاچه ای مشهور و یا مکانی که یزدگرد اول ساسانی در آنجا به صورتی شگفت و غریب کشته شده، آمده است. از طرفی، وجود یکی از آتشکده های مهم دوره ساسانی در کنار این چشمه بر اهمیت آن افزوده است. به نظر می رسد این چشمه، تقدس خود را در دوره اسلامی همچنان حفظ کرده، به طوری که در منابع این دوره به آن اشاره شده است. این مقاله سعی بر آن دارد که با کمک متون و منابع اوستایی، پهلوی و کتب تاریخی دوره اسلامی به مطالعه ریشه شناختی نام چشمه و بررسی دلایل تقدس و اهمیت آن بپردازد و با ارایه برخی دلایل، پیشنهادی برای مکان آتشکده آذربرزین مهر در مجاورت این چشمه داشته باشد.

با توجه به ساختار متفاوت دستور زبان های روسی و فارسی، بررسی تطبیقی آنها علاوه بر کمک به آشنایی بهتر با زبان روسی، می تواند به یادگیری زبان روسی به عنوان یک زبان خارجی کمک کند. قید یکی از اجزای جمله است که در مباحث دستوری پس از اسم، صفت و فعل مورد بررسی قرار می گیرد. قید در زبان های روسی و فارسی از نظر معنا و نحو انواعی دارد. در هر دو زبان، قید در جمله ها نقش متممی دارد. قیدها تاثیری در ساختمان جمله نمی گذارند و سبب تغییر دستوری کلمات دیگر جمله نمی شوند. در زبان روسی، قیدها به هنگام قرار گرفتن در جمله در ترکیب با سایر اجزای جمله رابطه همنشینی دارند. با توجه به نقش قیدها در زبان فارسی می توان گفت که قیدها در این زبان نیز با سایر اجزای جمله رابطه همنشینی دارند.

تضمین نحوی، نوعی از ایجاز است که با یک لفظ، همزمان دو معنا به ذهن مخاطب منتقل می گردد. اگرچه تضمین در اسم و فعل و حرف جریان دارد ولیکن بیشترین شهرت وکاربرد آن در فعل است؛ بدین گونه که یک فعل در بردارنده معنای فعل دیگر باشد و از نظر متعدی و لازم، حکم فعل دوم را به خود اختصاص دهد. در این مقال، ضمن تعریف انواع و وجوه بلاغی تضمین، موارد تضمین در قرآن کریم بررسی شده و تقسیمات جدیدی عرضه گردیده است.

درجات المعاملات اثر ابوعبدالرحمان سلمی (فوت 412) یکی از اولین فرهنگ های تخصصی است که متاسفانه تا کنون نزد پژوهشگران ناشناخته مانده است. سلمی کوشیده است شرح 44 اصطلاح عرفانی را به زبان عربی بیان کند و برای شرح آنها از بیش از 400 اصطلاح عرفانی بهره گرفته است. این پژوهش، ضمن بررسی درجات المعاملات با معیارهای ارزیابی فرهنگ ها از نظر یاکوف مالکیل و بررسی تاثیر دیدگاه سلمی در گزینش و معنی واژگان، گسترده واژگانی و شیوه های عرضه اطلاعات، ارزش و جایگاه آن را در روند فرهنگ نویسی تخصصی عرفانی نیز جستجو کرده است. نوآوری و جسارت سلمی در تعریف برخی اصطلاحات مانند وفا، زیارت، عشق و … او را در این زمینه پیشرو معرفی می کند.

نقش نهادی اسم را دستوریان سنت گرا نشناخته اند. زبانشناسان نیز به غلط آن را مربوط به انتقال تکیه اسم به هجای اول می دانند. در این گفتار ثابت شده است که منادا شدن اسم در فارسی مربوط به آهنگ ندایی است.

هدف از این نوشتار، تحلیل برخی از داستان ها و آیین های شاهنامه فردوسی براساس نماد «سه روز و سه شب» است که سعی شده در آن، جنبه ها و کارکردهای پنهان این نماد، آشکار گردد. از این رو با جمع آوری نمونه های مختلف و تفسیر آنها براساس معنایی که القا می کنند و همچنین با ارجاع به متون پیش از شاهنامه، کوشیده ایم به این هدف نزدیک شویم. لازمه شناخت دقیق آثاری چون شاهنامه، داشتن درک درستی از نظام های اساطیری است. گاهی این نظام ها، همراه با هاله های معنایی که بر گرد خود دارند ویژگی یک نماد را می گیرند. خاصیت نماد این است که می تواند در جلوه های مختلفی آشکار شود.در شاهنامه «سه شبانه روز»، گاه نماد کمال است و گاه نماد تعارض و تردید و گاهی هم نماد درنگ است. مشخصه اصلی همه این نمادها، نوعی جدال و درگیری درونی یا بیرونی با نیروهای منفی و عبور از یک آستانه است.

سعدی با 370 داستان خویش می کوشد عمده ترین مفاهیم اخلاقی مورد نظر خود را بیان نماید. از این میان 181 داستان در گلستان آمده است. در این مقاله، داستان های سعدی به لحاظ قالب داستانی، نوع بیان و حجم ابتدا طبقه بندی می شوند و معلوم می گردد که اغلب این داستان ها حکایت و به لحاظ حجم 70% داستان ها کوتاه و بیان 40% داستان ها طنزآمیز است. در حوزه عناصر داستانی شخصیت های گلستان (431 شخصیت) طبقه بندی و تحلیل می شوند. همچنین در بررسی راویان حکایت ها معلوم می شود که 22% شخصیت ها از نوع اول شخص و 78% سوم شخص هستند. از میان 181 داستان گلستان تنها 141 داستان کنش دار و 40 مورد دیگر فاقد کنش است. زمان و مکان 63 داستان گلستان، یعنی 35% داستان ها، مشخص است. توصیف عناصر داستانی در گلستان معلوم می سازد که سعدی به عنصر شخصیت بیش از سایر عناصر اهمیت می دهد. در این بررسی از میان عناصر مختلف داستانی تنها چهار عنصر شخصیت، راوی و زاویه دید، کنش، زمان و مکان بررسی می شود.

فردوسی نامه مجموعه ای از روایت ها و قصه های عامیان درباره زندگی و شخصیت فردوسی و شاهنامه است. بخش نخست کتاب درباره زندگی و شخصیت فردوسی است. در این مقاله، روایت های اصلی و فرعی بخش یاد شده را بررسی ساختاری کرده ایم. مجموعه روایت ها دارای ساختاری واحد هستند هرچند شماری از آنها در رو ساخت نیز تفاوت چندانی ندارند. انواع ساختارها و اجزای ساختارها بررسی و تحلیل شده است. ژرف ساخت ها عبارت است از توجیه آفرینش که بازتابی از اندیشه کیهانی زرتشتی و اسطوره دموزی را در بر دارد. ژرف ساخت دیگر، یادآوری شکوه و اقتدار ایرانی و حسرت بر گذشته و بیان این نکته است که در راه احیای این شکوه، مشقت و جانبازی بسیار صورت گرفته است، لیکن دشمنان این فرهنگ و اقتدار، برای مقابله با آن، جانبازی ها و کوشش ها را به صورت های غیر واقعی جلوه داده اند، مثل داستان اختلاف فردوسی و محمود غزنوی.

علی رغم نگاه ارزشمند و والای مولانا به زنان، چه در زندگی خانوادگی خود (در قبال همسر، دختر، عروس) و چه در جامعه، و به رغم بسیاری از اشعار نغز و پرنکته او پیرامون زنان (در قالب همسر، معشوق، مادر)، گاه در مثنوی، شاهد حکایت ها و اشعاری هستیم که نه با دید مولانا در زندگی خانوادگی اش تناسب چندانی دارد و نه با دیگر اشعار او. با توجه به اینکه قرآن و حدیث دو منشا عمده اشعار مولانا محسوب می شود، به نظر می رسد اشعار مورد نظر بیش از آنکه متاثر از و یا متناسب با آیات قرآنی باشد، همسو با احادیث و روایات است که بتدریج در عرف زمانه، خود را مستتر کرده است.

داستان اصحاب کهف از مشهورترین داستان های قرآن است که همه یا دست کم بخشی از آن مورد استفاده اغلب شعرا و نویسندگان قرار گرفته است. به سخن دیگر رد پای این داستان و شخصیت های اصلی آن در اغلب متون نظم و نثر گذشته به چشم می خورد. ساختار داستان اصحاب کهف به گونه ای است که امکان نگریستن از زوایای مختلف را فراهم می سازد و به نویسنده یا شاعر اجازه می دهد تا به مقتضای نوشته یا نظم خود و بنا به مقصود و مفهومی که در پی انتقال آن است، برداشت های گوناگونی از داستان ارایه دهد و یا برحسب ضرورت، بخشی یا برشی از داستان را به عنوان شاهد گفته خود یا مثال آن بیان کند. همچنین می تواند از نمادها و رمزهای مستتر در آن بهره گیرد و آن را به خدمت «زبان اشاره» که ویژگی اصلی متون عرفانی است، درآورد. در این مقاله، استفاده مولوی از عناصر داستان اصحاب کهف را که در مثنوی معنوی او بروز پیدا کرده است، می کاویم و چگونگی بهره گیری او را مورد بررسی قرار می دهیم.