مجله تخصصی زبان و ادبیات دانشکده ادبیات و علوم انسانی مشهد
سال:1384 | دوره:38 | شماره:2 (پی درپی 149) |تعداد مقالات:12

در این مقاله، با اتخاذ روش تحلیلی – توصیفی، سعی شده با تجزیه و تحلیل یکی از غزلیات حافظ به توصیف نظریه نقشی – نظام مند (سیستمیک) نقش گرایی ام. ا. کی. هالیدی – که مبتنی بر نقش و معنا است – پرداخته شود. پرواضح است که دستیابی به معنا و تحلیل و تفسیر ادبی مضامین و مفاهیم عمیق موجود در شعر حافظ بدون اشراف بر نظام ادبیاتی، یعنی فنون و صناعات ادبی همچون عروض، قافیه، بدیع، معانی و بیان و آگاهی بر پیشینه فرهنگی و اعتقادی و آموزه های عرفانی و عوامل خیالی حافظ غیرممکن است. منظور از به کارگیری آموزه های نقشگرایی، نه این است که بخواهیم با این آموزه ها به معانی پیچیده و پررمز و راز ادبی غزلیات حافظ پی ببریم یا درک ادبی ایجاد نماییم، بلکه مقاله در صدد انطباق و آزمون کارآمدی آموزه های نقشگرایی در نظام زبانی اشعار حافظ است. در این تحقیق بعد از معرفی مفاهیم نظری زبانشناسی نقشگرا در تفسیر متون، اعم از فرانقش تجربی، فرانقش متنی، ابیات غزل به طور مجزا و سپس کل غزل به عنوان یک متن منسجم در قالب مقولاتی همچون، روابط محور زنجیری و انتخابی، روابط منطقی موجود در متن و تحلیل ساخت منطقی، ساختار شعر به لحاظ زمان، ساخت مبتدایی، با مدنظر قرار دادن فرآیندهای مادی، ذهنی، اسنادی، رفتاری، کلامی و وجودی مورد بررسی قرار گرفته است. در پایان، کارآمدی قابل توجه تحلیل بر مبنای نظریه نقش گرایی هالیدی به عنوان یک روش تحلیل در پژوهشهای ادبی توصیه شده است.

در این مقاله، سعی شده با توجه به اهمیت روزافزون گسترش زبان فارسی در کشورهای دیگر، مسایل و مشکلاتی که در فرآیند آموزش زبان فارسی به غیر فارسی زبانان است، مشخص و راهکارهایی برای رفع این مشکلات ارائه گردد. برای نیل به این هدف، نخست تعریف واژه های آموزش، یادگیری و تدریس، سپس عوامل دخیل در فرآیند آموزش و اینکه کدامیک از آنها از اهمیت بیشتری برخوردارند بیان شده است. سپس با توجه به عوامل اصلی تدریس، یعنی: زبان آموزان، مواد درسی و معلم؛ مشخص شد آیا در فرآیند آموزش زبان فارسی به غیر فارسی زبانان، به این عوامل توجه لازم می شود و از نظر علوم زبان شناسی و تعلیم و تربیت، این سه عامل در فرآیند آموزش زبان فارسی به غیر فارسی زبانان، در مسیر علمی خود پیش می روند یا خیر؟ با استفاده از نظرات صاحبنظران در علم تعلیم و تربیت، تجربه تدریس به خارجیان، آموزش در موسسه بریتیش کانسل انگلستان و مشاهده مکرر آموزش زبان خارجی در چند مدرسه اکراین؛ 22 مورد از مواردی که می تواند مدرس را در امر تدریس زبان فارسی به غیر فارسی زبانان، یاری دهد، بیان شده و سرانجام، برای هر چه بهتر شدن فرآیند آموزش زبان فارسی به غیر فارسی زبانان، پیشنهادهایی ارائه گردیده است.

متون کهن نثر فارسی، میراث ارزشمند پیشینیان دانشور و نیاکان اندیشمند ما به شمار می آیند. این آثار بازمانده، شایسته ترین نمایندگان زبان و ادبیات و حتی فرهنگ ادوار خویشند. از میان این عرایس پارسی، دسته ای شاهد پرتراز و بنازند که چون پری رویان، هنوز از پردگیان رازند. این دفاتر قدسی که ترجمان جان جهانند، گزاره ها و تفسیر قرآنند. بر هر برگ از این نامه های نگارین، چندین و چند واژه دیرین و شیرین، خوش نشسته و به تردستی تمام، نقش بسته است. میناگران سخن در گزارش این نامه مینوی، هر واژه طرفه را با ظرافت و لطافت خاصی، به پاکدستی و امانت تمام به کار داشته اند تا از این راه حلاوت کلام عالی را با طراوت زبان پارسی در هم آمیزند. برای سنجش عیار سخن این سره گویان و طرز نگارش تفاسیر آنان از کلام الله، به ناگزیر می باید به شناخت شیوه های واژه گزینی، برابرسازی و بازیگردانی آواها، در این آثار روی آورد. در بررسی سبک شناسانه یک اثر ادبی، مطالعه ویژگیهای زبانی (لغوی، آوایی و نحوی)، یکی از وجوه قابل پژوهش است. اساسا زبان و کارکردهای آن در سطح واژه سازی، آواشناسی و ساختار نحوی جمله ها، از ممیزه های شناخت سبک نثر یک اثر است. به انگیزه مطالعه زبانی – لغوی متون منثور کوشش شده است در این گفتار کوتاه، نمونه هایی از واژگان کهنه و سره پارسی از کهنترین تفسیر شیعی، یعنی تفسیر گرانقدر روض الجنان و روح الجنان ابوالفتوح رازی فراروی علاقه مندان نهاده و شناسانده شود.

مقاله حاضر به بررسی چگونگی پیدایش نشانه نکره در زبان فارسی می پردازد. این بررسی نشان می دهد چگونه عدد یک به تدریج از دوره باستان به این سو به صورت نشانه نکره به کار رفته است. به نظر می رسد پیدایش نشانه نکره در دوره میانه، حاصل ساختهایی باشد که در آنها عدد یک پس از معدود مفرد قابل شمارش به کار رفته است و با تعمیم به اسمهای مفرد غیرقابل شمارش و اسمهای جمع به نشانه نکره تبدیل شده است.

یکی از راههای نشان دادن گرایشهای غالب در زبانها استفاده از سلسله مراتب رده شناسی است. سلسله مراتب رده شناسی در چهار دهه اخیر، بسیار مورد توجه قرار گرفته و حوزه های زبانی متفاوت را تحت پوشش قرار داده است. اما دو حوزه ای که بیشتر مورد توجه بوده حوزه آوایی و حوزه نحو است. رده شناسی آرایش واژه ها بیش از سه دهه نیست که محور توجه رده شناسان دنیا قرار گرفته و در این مدت کوتاه، کارهای فراوانی دراین زمینه ارائه شده است. ما در این مقاله قصد داریم برخی از سلسله مراتب رده شناختی مربوط به حوزه آرایش واژه ها را به اختصار معرفی و میزان تاثیرگذاری این سلسله مراتب را بر آرایش واژه ها در زبان فارسی مورد بررسی قرار دهیم. چارچوب در نظر گرفته شده برای این مقاله، کار آلان (1987) بر روی آرایش واژه ها در زبان انگلیسی به ویژه ترتیب سازه ها در گروههای همپایه است.

رفتار ضمایر فاعلی و مفعولی در زبانهای مختلف متفاوت است و از این رو پارامتری به نام پارامتر ضمیرانداز، زبانها را در این مقوله از هم جدا می کند. فارسی نیز از زبانهایی است که اجازه حذف ضمیر فاعلی را دارند. در این مقاله ویژگیهای زبانهایی که قابلیت حذف ضمیر فاعلی را دارند مرور می شود و سپس این پارامتر در گزیده ای از زبانهای ایرانی شامل فارسی، گیلکی، مازندرانی، لری، اورامی و سورانی بررسی می شود. در این بررسی از شش معیار رده شناسی استفاده شده است

بر خلاف برداشت استاتیکی کلاسیک از کلمه که آن را «وسیله تعبیر» می شناسد و به این شکل ویژگی تحرک و پویایی را از آن سلب می کند در نظریه نوین ادبی کلمه تاب آن را دارد که انعکاس معنایی چند بعدی و ژرف و غریب باشد و اندیشه یا رویایی زنده را ترسیم کند. کلمه شعری دنیایی کوچک است و رسالتش ارائه تصویری است از یکی از ابعاد یا زوایای هستی برای آنکه اندیشه یا ادراکی را از ذهنی به ذهن دیگر انتقال دهد. این تصویر، گاه چندان عمیق و بدیع است که شرحش در کتابی می گنجد. در این حال، کلمه شعری باری الهامی از معانی را حمل می کند و به موجودی زنده تحول می یابد که بازتاب وجود شاعر است. چنین بینشی نسبت به کلمه شعری درک دیگری از شعر پدید می آورد که به کلی با آموخته های کلاسیک تفاوت دارد.

یکی از انواع روابط بین واژگان در زبان، ترادف، تشابه، اشتراک و تضاد است. آنچه زبان شناسان سنتی از تضاد دریافت کرده اند، با نگرش زبان شناسان معاصر متفاوت است. این واژگان در زبان عربی به اضداد معروفند. زبان شناسان عرب قائل به اضداد در واژگان عربی و از جمله در قرآن هستند. این مقاله می کوشد ضمن ارائه نگرش آنان در باب اضداد و ورود آن در قرآن به تحلیل و در نهایت نقد و نگرش آنان بپردازد.

در زبان فارسی آرایش جمله از انعطاف پذیری نسبی برخوردار است. با وجود این در بسیاری از مطالعات مربوط به ساخت جمله، آرایش بنیادین سازه ها در این زبان به صورت فاعل – مفعول – فعل (SOV) معرفی شده است. علیرغم این توافق عام در خصوص آرایش بنیادین جمله در زبان فارسی در ارتباط با آرایش گروههای نحوی در ساخت جمله های دومفعولی این زبان بین زبان شناسان حداقل در حوزه مطالعات مبتنی بر چهارچوب نظری حاکمیت و مرجع گزینی اختلاف نظر وجود دارد. چگونگی اختصاص حالت دستوری در ساختهای دومفعولی زبان فارسی نشان می دهد که مفعول صریح در جایگاه خواهر فعل بدون تیره تولید می شود و در همان جایگاه حالت دستوری و نقش تتای (Theta role) خود را از طریق فعل دریافت می کند. با وجود این در صورتی که مفعول صریح از ویژگی [+ مشخص] برخوردار باشد در سطح ر ـ ساخت (تقریبا همان روساخت در چهارچوب دستور گشتاری قبل از نظریه حاکمیت و مرجع گزینی) به جایگاه مشخص گروه فعلی (Spec VP) انتقال می یابد تا حالت دستوری واگذار شده به آن تحت حاکمیت عنصر صرفی (INFL) مورد بازبینی قرار گیرد. در این ارتباط، شواهدی از نحوه به کارگیری مخل (Parasitic gap) روابط مرجع گزینی و افعال مرکب در جمله های زبان فارسی ارائه نموده و نشان خواهیم داد که اختصاص حالت دستوری در ساختهای دومفعولی زبان فارسی با پیشنهاد دو جایگاه متفاوت برای مفعول صریح در سطح ر ـ ساخت قابل توجیه است: الف) جایگاه مشخص گر گروه فعلی برای مفعول صریح مشخص؛ ب) جایگاه مجاورت فعل اصلی برای مفعول صریح نامشخص. بر این اساس، مفعول صریح که از ویژگی [+ مشخص] برخوردار است نسبت به مفعول صریح که فاقد این ویژگی است جایگاه بالاتری در نمودارهای ایکس تیره به خود اختصاص می دهد و بر آن سازه فرمانی (C-commanding) نیز دارد. از این جایگاه مفعول صریح می تواند یک مخل را در بخش دیگری از جمله تجویز نماید.

با آغاز روابط نظامی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی در میان جوامع مختلف، برخی از واژه ها به دلایل گوناگون از زبانی به زبان دیگر راه پیدا کردند و به مرور زمان موجبات آمیختگی واژگانی را فراهم آوردند. درگیریهای مسلمانان به منظور گسترش دین اسلام موجب گردید که همپای این دین جدید، واژه های عربی نیز به ویژه در زمینه های دینی و القاب حکومتی وارد زبانهای دیگر کشورها بشود و زبان بومی را تحت تاثیر قرار دهد. در برخی مناطق نفوذ زبان عربی به قدری قوی بود که نه تنها واژگان، بلکه صرف و نحو زبان بومی را نیز تا اندازه ای دگرگون ساخت. پس از آن که اسپانیا توسط سپاهیان اسلام فتح شد، واژه های عربی به زبان اسپانیایی راه یافت و به تدریج اکثر زبانهای اروپایی را هم کم و بیش تحت تاثیر قرار داد. اگر چه صرف و نحو آلمانی به هیچ وجه تحت تاثیر زبان عربی قرار نگرفت، ولی واژه های عربی، زبان آلمانی را نیز تا حدی در برگرفت. در این مقاله به واژه هایی که به طور مستقیم یا غیرمستقیم از عربی وارد آلمانی شده اشاره گردیده و ریشه این واژه ها مورد بررسی قرار گرفته است.