گلجام
سال:1388 | دوره:- | شماره:14 |تعداد مقالات:8

هنرهای سنتی گوناگون ایران را میتوان بازنمایی معنایی واحد در صور گوناگون دانست. همه آنها به مفاهیمی مشترک دلالت دارند که آمیزه ای از باورهای ایرانی و اسلامی است. زبان این هنرها نمادین است و هنرمند در اثر خود با ابزار تمثیل متناسب با هر هنر سخن می گوید. طراحی قالی و هنر معماری را باید دو جایگاه تجلی نمادها در هنر ایران دانست. هدف پژوهش حاضر تمرکز بر قالی های محرابی به عنوان نقطه پیوند میان هنر معماری و طراحی فرش و نمایش نحوه تاثیرگذاری نمادهای کهن معماری بر طراحی نقوش تمثیلی فرش و نحوه جایگزینی و ترادف نمادهای دو هنر، برای نمایش مفاهیم واحد است. پژوهش حاضر به روش توصیفی و با رویکرد مقایسه نشانه شناسانه این دو هنر از بعد تصویری و تاریخی، به تعقیب جایگزینی عناصر معماری مسجد با نقوش گیاهی نمادین مورد استفاده در قالی های محرابی پرداخته است. بررسی این روند جانشینی از طریق بررسی شواهد موردی و نظریات محققان پیرامون بیان نمادین هنر ایرانی نشانگر آن است که نقش قالی محرابی که خود ریشه در ساختار سه گانه مهرابه های باستانی دارد، در سیر تحول خود برای تداعی فضای مسجد و عرش بر روی فضای محدود قالی، نگاره های گیاهی را جایگزین ساختارهای معمارانه مسجد نموده و مناره ها به واسطه ترادف تمثیلی و معنایی خود با درخت سرو، از آنجا که ریشه در زمین و سر بر آسمان دارند، به عنوان نمادی از پیوند میان زمین و آسمان جایگزین گشته اند، تا هدف هنرمند از هنر به عنوان نقطه اتصال میان زمین و آسمان را برآورده سازند.

در حالی که از دوره تیموریان فرش یا دست بافته کامل و سالمی به جای نمانده است که گواه و شناساننده نوع طرح و نقش و رنگ فرش ها در این دوره زمانی باشد، اما این دستبافته ها را میتوان بر اساس گزارش های مختلف موجود در کتب تاریخی و سفرنامه های سیاحان و همچنین در نسخه های مصور شده بررسی کرد. لذا نگاره های فراوانی وجود دارد که بازتاب دهنده فرش هایی است که به نظر می رسد در دوره تیموریان بافته شده باشد. این نگاره ها در نسخه های متعددی برای شاهزادگان و هنرپروران تیموری، در کتابخانه سلطنتی با دقت و نظارت عالیه تهیه می شده و به کمک این نگاره ها امکان بازسازی یک فرش کامل فراهم می شود. یکی از این نسخه ها، نسخه منحصر به فرد شاهنامه ای است که به تاریخ 833 ه.ق. (1429 م.) در هرات و برای بایسنغرمیرزا در کتابخانه سلطنتی تهیه شده و امروز به شاهنامه بایسنغری مشهور است. در مقاله پیش رو، به بررسی و تجزیه و تحلیل شش نگاره از این نسخه که فرش هایی در آن دیده می شود، پرداخته شده و تلاش می گردد طرح، نقش و رنگ این رنگ ها شناسایی شود. ماهیت این پژوهش توصیفی و تحلیلی بوده و ضرورت انجام آن آشنایی هنرمندان، طراحان و بازرگانان عرصه فرش با نقشه های گذشته و بازبافی این نقشه ها با نگاه و رویکرد به بازار امروز ایران و جهان است.

نگارنده در حین جمع آوری اطلاعات در زمینه گلیم بافی «استان چهارمحال و بختیاری» با این نکته رو به رو شده که آنچه با نام عمومی «خورجین» شناخته می شود از لحاظ ابعاد و کاربرد به سه دسته کوچک، معمولی و بزرگ تقسیم می شود و عبارت است از: خورجین های کوچک در ابعاد50´25  سانتی متر که در هر دو قسمت «چهارمحال» و «بختیاری» و برای نگهداری اشیا و وسایل قیمتی، اسناد و مدارک و وسایل شخصی بانوان بافته می شوند. خورجین های معمولی در ابعاد 100´50 سانتی متر که برای حمل خوراک، وسایل و ابزار معمولی یا مرتبط به شغل اشخاص، بیشتر توسط اهالی شهرستان های شهرکرد و بروجن که در حوزه «چهارمحال» واقع هستند تولید می شوند. لازم به ذکر است که بافت این نوع خورجین در شهرستان بروجن بیشتر توسط «قشقایی» ها انجام می پذیرد. خورجین های بزرگ معمولا در ابعاد150´100  سانتی متر بافته می شوند و برای جابه جایی بارهای زیاد، لباس ها و رختخواب های کم حجم مورد استفاده قرار می گیرند و تولید آنها در انحصار بختیاری هاست. این دستبافته ها بیشتر با شیوه گلیم باف ساده ایجاد شده اند ولی در بافت برخی از آنها از شیوه های پرزبافی و نوع خاصی پیچ بافی مخصوص این استان که به «رندی» یا «سوزنی» موسوم است نیز استفاده شده که حائز اهمیت است. این تولیدات زیبا از لحاظ نقش اندازی نیز دارای نقوشی هستند که بیشتر یا برگرفته از عقاید و آداب و رسوم هستند، یا با تاثیرپذیری از محیط اطراف بافنده خوش ذوق و یا با به کارگیری نقوش هندسی ایجاد شده اند. اما آنچه حائز اهمیت است جدای از مساله مالکیت و حفاظت از مال و اموال و تولید وسایلی که چنین احتیاجاتی را برطرف می سازند، رنگ بندی زیبا و نقوش خارق العاده این محصولات است که هر بیننده صاحب اندیشه های را به تفکر و تحسین وا می دارد. مساله مهم هنر، سلیقه، فرهنگ و دید عمیق و زیباشناسانه هنرمندان گمنامی است که وسایل کاربردی روزمره را با ذوق خاص و وسعت نظرشان، تبدیل به کالاهای ارزشمند گنجینه ای کرده اند. مطالب این مقاله به شیوه میدانی و کتابخانه ای جمع آوری و به شیوه توصیفی – تحلیلی ارائه شده است.

قوم باستان شناسی یکی از راهبردهایی است که به باستان شناسان برای بازسازی رفتارهای گذشته اعم از رفتارهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، سیاسی و غیره یاری می رساند. شاید این گونه بتوان بیان کرد که مهمترین هدف قوم باستان شناسی درک گذشته از طریق مشاهده جوامع سنتی امروز است. به عبارتی باستان شناسان سعی می کنند با یاری گرفتن از این راهبرد میان گذشته که ایستا است و حال که پویا، پلی ایجاد کنند و از طریق آن اقدام به بازسازی گذشته نمایند. البته باستان شناسان از این طریق قادر خواهند بود تا تصویری روشن از گذشته هنرهای سنتی جوامع امروز نیز ارائه دهند. شاید درک و فهم بهتر گذشته این هنرها به محققان این امکان را بدهد تا با پیشنهاد راهکارهای علمی و اقدامات مناسب و درخور راه حفظ سنت ها را نشان دهند. فرش دست باف که در جغرافیای فرهنگی ایران زمین رشد کرده از جمله هنرهایی است که در عین دارا بودن ویژگی اصالت و نوآوری، ریشه در هنرهای کهن این سرزمین دارد. هدف این مقاله این است که با ارائه راهکارهای علمی مناسب، چگونگی درک پیشینه نقوش موجود بر روی فرش دست باف این سرزمین را مطالعه کند و به درک بهتری از چرایی و چگونگی رفتارهای گذشته انسانی برسد. در واقع مقاله حاضر با یاری گرفتن از راهبرد قوم باستان شناسی پیشنهادهایی را در جهت بهره گیری مناسب از رفتارهای گذشته مردم این سرزمین ارائه خواهد داد تا محققان فعال در حوزه فرش دستباف ضمن آگاهی از ریشه این هنر سنتی و آگاهی از نقاط قوت و ضعف موجود در زمینه این هنر، با اطلاعاتی بیشتر قادر به حمایت بهتری از این هنر ریشه دار گردند.

اغراق نخواهد بود اگر بگوییم هویت فرهنگی، هنری و حتی ملی ایران به نوعی با قالی ایران عجین و مرتبط است. تاریخ قالی بافی، تاریخی پر افتخار و درخشان بوده است. اکنون نیز هنرمندان این رشته موفق نخواهند بود، مگر با اتکا به گذشته غنی و پربار این هنر و البته دمیدن روح خلاقانه در آثار، از این رو، شناخت دقیق گذشته و مسیری که طرح ها و نقوش قالی ها تاکنون پیموده اند، بخشی از وظایف پژوهشگران و محققان این رشته است تا با معرفی آن به جامعه فرش، هویت عظیمی را که گاه به بهانه نوآوری ها به فراموشی سپرده می شود، فرا یاد آورند. در این مقاله تلاش می شود بخش مهمی از تاریخ این هنر که به سلطنت قاجاریان باز می گردد، بررسی شده و ویژگی های خاص طرح و نقش در قالی های موزه فرش ایران معرفی گردد. تحقیق حاضر به روش توصیفی انجام گرفته و مطالب و تصاویر به روش کتابخانه ای و میدانی گردآوری شده است. ظهور و رواج طرح های تصویری، گسترش طرح های بندی گلفرنگ و بندی بته ای، رواج نقوش و سبک ساده و بی تکلف، برخی از خصوصیات و ویژگی های قالی های قاجار را تشکیل می دهند.

فرش ایران بخش اصلی جنبه هنری خود را مدیون طرح و نقش خویش است. راه های انتقال این طرح ها بر روی فرش های بافته شده به طرق مختلفی از جمله استفاده از دستمال نقشه ها صورت می گیرد. دستمال نقشه ها به عنوان واسطه ای میان ذهن هنرمند طراح و دستان بافنده هنرمند عمل می نمایند. این طرح های روی پارچه علاوه بر نقش ذاتی خود به عنوان الگوهای بافت فرش ها، قدرت خیال و نقش پردازی بافندگان را بالا برده و با تنوع بخشیدن به تولیدات فرش منطقه در حفظ و تداوم میراث ارزشمند نقش مایه ها نقش محوری ایفا می کنند. رواج نقشه های شطرنجی جدید باعث کم رنگ شدن حضور دستمال نقشه ها در فرهنگ قالی بافی هریس شده و تنوع در طرح ها و نقش مایه های فرش را به شدت کاهش داده است.

این مقاله به بررسی و تحلیل هندسی نقوش فرش های محرابی دوره صفویه می پردازد. فرش های محرابی به عنوان گروهی از فرش های ایرانی، در دوره صفویه از اهمیت ویژه ای برخوردارند. روش بررسی بر مبنای ترسیم خطوط انتظام دهنده (رهنمونگر) اصلی در کادر بوده که در نهایت هدف از این تحلیل دست یابی به نقاط با اهمیت و پویا در ترکیب بندی طرح ها و یک هندسه صحیح در زیربنای این نقوش است. نتیجه این بررسی نشان می دهد که طراحان در گذشته با در نظر گرفتن هندسه به عنوان مبنای اصلی طراحی فرش ها، نقوش را بر بستری از هندسه ترسیم می کرده اند. در طراحی فرش های محرابی دوره صفویه نیز همانند سایر هنرها تناسب ویژه ای در اندازه کادرها، عناصر به کار گرفته شده است. این مقاله به شیوه تحلیلی/ توصیفی انجام شده است.