فصلنامه سیاست
سال:1388 | دوره:39 | شماره:2 |تعداد مقالات:19

در نگاه به تحولات معاصر ایران زمین دیدگاه های گوناگونی مطرح شده است. تلاش این نوشتار آن است که ضمن معرفی نظریه «اجتماع گرایی» (communitarianism) با بهره گیری از آن به بررسی تاریخ اندیشه سیاسی ایران معاصر بپردازد. الگوی اجتماع گرایی به عنوان یکی از رویکردهای پست مدرن، جریانی است که سنت فلسفی و سیاسی مکتب مسلط غرب؛ لیبرالیسم و برخی از مبانی دوران مدرنیته را به زیر سوال برده است. با استفاده از این الگو، ایران جدید، جامعه ای با شرایط فرهنگی- سیاسی خاص خود است که از اجتماعات و سنت های متفاوت و متکثر برخوردار است. هر یک از سنت ها با عقلانیت خاص خود، به عنوان سنت تحقیقاتی- پژوهشی از سویی به بسط عقلانیت خود پرداخته و از سوی دیگر به گفتگو، کشمکش، همکاری و سایش با دیگر سنت ها می پرازد. هر کدام از سنت ها در پی تبیین و تدقیق شیوه ای از حیات اجتماعی و سیاست است. این فرایند به پیدایش نهادهای اجتماعی و سیاسی گوناگون می انجامد.

احتمال تضعیف و بحران هویت ملی در بین مردم ایران و تقویت هویت های قومی و جهانی و در نتیجه امکان بروز چالش های اجتماعی و سیاسی در آینده نزدیک از دغدغه های ذهنی نخبگان علمی- اجرایی کشور است. مقاله حاضر با مطالعه موردی شهروندان تهرانی به مقایسه میزان هویت چهارگانه قومی، ملی، امتی و جهانی پرداخته است که نتیجه حاکی از آن است که اولا هویت ملی با %94.2 در راس قرار دارد و ثانیا با دو هویت دیگر قومی و امتی نیز سازگاری دارد. به گونه ای افزایش هر کدام عامل کاهش دیگری نمی شود. ثالثا هویت جهانی با %69.38 در پایین ترین سطح قرار دارد.

به جرات می توان گفت که هیچ مفهومی در عرصه سیاسی- اجتماعی معاصر به اندازه سنت، سوال برانگیز و پر مناقشه نبوده است. با اعتقاد به ضرورت نوگرایی هر گونه بازگشت به سنت را کهنه پرستی و موجب عقب ماندگی و از دست دادن فرصت ها می دانند. در طیف افراطی مقابل عده ای دیگر، همه اکنون خود را در گرو سنت دانسته و باز تولید بی چون و چرای آن را رمز رستگاری خود می دانند. اما در این میان متفکران بی طرف سعی کرده اند صرف نظر از گرایش های ارزشی خود سنت را از زاویه ای علمی بکاوند. آنها برآنند که سنت به عنوان معادلی برای کلمه انگلیسی (tradition) در معانی مختلف و مهم چون "میراث"، "ارث" و "فرهنگ" - به کار رفته است. به طوری که گاهی آن را صرفا مبین تاریخ یک ملت از گذشته تا حال دانسته اند و گاهی آن را زمینه تاسیس اکنون سیاسی بر مبنای هویت گذشته. اغلب متفکران دنیای اسلام در پرتو طرح جدی تر موضوع هویت در دو دهه اخیر، نگاهشان به سنت از زاویه تعریف دوم (تاسیس اکنون سیاسی بر مبنای هویت گذشته) صورت می گیرد. این بدان معناست که سنت مورد بحث در حوزه روشنفکری جهان اسلام یک پروبلماتیک (problematic) است. با عنایت به این نکته، این مقاله بر آن است که نوع نگاه یکی از مهم ترین جریان های فکری اسلامی معاصر یعنی لیبرال های اسلامی را با اشاره به برخی از چهره های شاخص آنها بررسی کند.

در طی سال های پس از پایان جنگ سرد و به موازات شکل گیری رویه ای جدید از کاربرد زور تحت عنوان مداخله بشر دوستانه، تلاش های نظری متفاوت برای درک پیدایی این مداخلات صورت گرفته است. نظریه پردازان با استفاده از نظریات سازه انگاری، جهان وطن گرایی، مکتب انگلیسی و واقع گرایی تلاش کرده اند تا به تبیین این پدیده بپردازند. در این مقاله سعی شده است ضمن مرور مختصر در سابقه این مداخلات، تعاریف و رویکردهای نظری متفاوت در مورد علل پیدایی آن، از دو منظر نظری و تجربی نگرش واقع گرایانه به مداخلات بشر دوستانه مورد بررسی قرار گیرد. به لحاظ نظری این بحث مطرح می شود که مداخلات بشر دوستانه به عنوان کاربرد زور برای تحقق اهداف انسانی، تا چه میزان با درک واقع گرایانه از نظر بین الملل همساز است. به لحاظ تجربی نیز این امر مورد بررسی قرار می گیرد که منافع ملی دولت های مداخله کننده تا چه حد در مداخلاتی که انجام شده اند، نقش داشته است و تا چه میزان دولت ها تحت تاثیر عواملی غیر از منافع ملی در تعریف واقع گرایانه، وادار به انجام مداخله بشر دوستانه شده اند.

دستیابی به هدف رشد و توسعه اقتصادی در هر کشوری مستلزم تشکیل سرمایه برای تامین منابع مالی مورد نیاز طرح های اساسی و زیربنایی است. کشورهایی که برای توسعه خود در داخل از سرمایه کافی برخوردار نیستند، به سرمایه گذاری های خارجی «انتقال وجوه یا مواد از یک کشور به کشور دیگر جهت استفاده در تاسیس یک بنگاه اقتصادی در کشور اخیر در ازای مشارکت مستقیم و غیرمستقیم در عواید آن» می باشد. در خصوص علل سرمایه گذاری خارجی و تصمیمات راجع به اقدام به سرمایه گذاری در کشورهای دیگر نظریات متعدد از دهه 1960 به بعد شکل گرفته اند. این مقاله سعی در بررسی این نظریات و توان تبیین آنها می دارد. به همین خاطر آن، ادبیات نظری راجع به سرمایه گذاری خارجی را در پنج طبقه بررسی می کند: نظریات مرتبط با بازار کامل، نظریات مرتبط با بازار ناقص، تغییرپذیری نرخ ارز، رویکرد استراتژیک و رویکرد التقاطی.

جهانی شدن از مناقشه برانگیزترین مباحث روابط بین الملل در 15 سال گذشته بوده است. ضمن اینکه چند سالی است صحبت از بازگشت مفهوم امپراطوری در ادبیات روابط بین الملل به گوش می رسد. در این مقاله، دو مفهوم مزبور، بستر زمانی، جایگاه نظری، پیامدهای متصور برای هر کدام و ارتباط این رابطه دو مفهوم به اختصار بررسی می شود. فرض بر آن است که جهانی شدن و امپراطوری سازی به عنوان دو مفهوم نظری روابط بین الملل نقاط اشتراک و افتراقی دارند.

ظهور و کارکرد جراید تشکیلاتی در ایران از مباحث مهم است که به دلیل ارتباط وثیق آن با احزاب سیاسی تاکنون به صورت شایسته به آن پرداخته نشده است. این مطبوعات اگر چه پس از انقلاب مشروطیت از نمودی آشکارتر برخوردار شدند، اما با شواهد موجود، مشخص می شود که این مطبوعات پیش از انقلاب مشروطه و قبل از آنکه احزاب سیاسی به صورت رسمی فعالیت نمایند، در ایران منتشر می شدند و حتی نام برخی از آنها برخاسته از گروه های سیاسی بود. در عین حال به دلیل نقش این مطبوعات و تاثیر آنها بر فضای ملتهب سال های آغازین مشروطیت، مطالعه عملکرد آنها در سه حوزه انتقادی، سیاسی و اجتماعی و کارکرد حزبی می تواند به درک بهتر تحولات دهه اول مشروطیت از زاویه عملکرد مطبوعات تشکیلاتی کمک شایان نماید.

اقتصاد یکی از مهم ترین روابط استراتژیک دو سوی آتلانتیک را تشکیل می دهد. اقتصاد اروپا و آمریکا هسته اصلی نظام اقتصاد جهانی است. در این عرصه، دو سوی آتلانتیک، ادغام شده ترین مناطق جهان تلقی می شوند. از این رو به نفع آنهاست که برای تداوم این نظام همکاری کنند. دو طرف، شرکای تجاری اصلی یکدیگر به شمار می روند. روابط اقتصادی آنها پس از پایان جنگ سرد به ویژه 11 سپتامبر تاکنون همکاری و تعارض را توامان در برداشته است. در این نوشتار تلاش بر این است که ضرورت همکاری میان طرفین، با وجود برخی تعارضات بر اساس تحلیل تئوریک و با اشاره به بحران اقتصادی اخیر مورد بحث قرار گیرد.

بحث کنونی بر این نظر استوار است که ضمن طرح مبانی جهان بینی مدرن، مولفه های اساسی رویکرد نقادانه پسامدرن را به بررسی گذارد. در این گفتار نخست، درباره خردگرایی و انسان باوری مدرن؛ دو اصل محوری مدرنیته بحث می شود و تاثیر آنها را در تشکیل جهان، جامعه و انسان مدرن می سنجد. در خلال بیان این دو اصل و در ذیل آنها به برخی دیگر از اصول مدرنیته بنابر ضرورت، تناسب و پیوستگی با این اصول اشاره می شود.در گفتار دوم، رویکرد پسامدرن در مواجهه با مدرنیته به بحث گذاشته شده است. رویکرد نقادانه اخیر در نقد فراگیر و ساختار شکنانه از کلیت عقلانیت مدرن، از سنت اندیشه خردگرایی انتقادی می گسلد و با لحنی آخر زمانی درباره مدرنیته، هر گونه امکان عرضه بدیلی در قالب پروژه مدرنیته را منتفی می شمارد. پسامدرنیسم با گریز از این سنت و نفی فراگیر عقل مدرن هر گونه امکان آزادی از مهار عقلانیت ابزاری و نفی استیلای آن بر جامعه کنونی را دور از دسترسی می پندارد و از این رو، از یکسو به محافظه کاری و از سوی دیگر به هیچ انگاری (نیهیلیسم) می گراید.

گسترش نقش ها و تنوع کار ویژه های دولت-ملت های معاصر در قرن بیستم خواه ناخواه گروه های قومی، نژادی، دینی و زبانی را در معرض سیاست ها و رویکردهای آنها قرار می دهد. بنابراین شناخت دولت به عنوان مهم ترین نهاد تنظیم کننده این سیاست ها گام اول در مطالعه این گروه هاست. از سوی دیگر، اقلیت ها بر خلاف آنچه که در ظاهر ممکن است به نظر برسد، گروه های اجتماعی منفعل نبوده، با اتخاذ استراتژی های مختلف که ملهم از منابع فکری و آموزه های آنهاست، در تنظیم سیاست اقلیت نقش دارند. در ایران تحت تاثیر سیاست ها و رویکردهای غیردینی رسمی به مقوله اقلیت های دینی در فاصله سال های 1332 تا 1357، زمینه برای نقش آفرینی و فعالیت بهاییان آماده شد. این امر با تلاش پی گیر دربار و شاه برای تمرکز هر چه بیشتر قدرت و تکوین رژیم مطلقه هم زمان شد. تمرکز قدرت به حذف نیروهای رقیب و یافتن پایگاه های جدید قدرت در میان آن دسته از گروه ها و نیروهای اجتماعی منجر شد که وفادار به سلطنت بودند. بهاییت در نتیجه آموزه های اعتقادی خود که اطاعت تمام و کمال از حکومت را تبلیغ می کرد، یکی از گروه هایی بود که در رویکرد نوین رژیم به جامعه و گروه های حامی سلطنت، مناسب تشخیص داده شد. به این ترتیب، تحت تاثیر سه متغیر سکولاریسم، تکوین دولت مطلقه و «رفتار اقلیت» شرایطی مناسب برای فعالیت اجتماعی، سیاسی و اقتصادی بهاییان فراهم شد.

پس از جنگ دوم جهانی، تقاضای نفت روبه فزونی نهاد و در دهه 1970 به حداکثر رشد خود رسید. البته تامین این میزان تقاضا تنها با واردات هر چه بیشتر از اوپک، خصوصا اعضای خاورمیانه ای آن امکان پذیر گردید. همزمان، در ابتدای این دهه، برخی از اعضای اوپک اعطای امتیازات جدید نفتی را متوقف ساختند و مشارکت برابر در قراردادهای موجود را مطالبه کردند و حتی تعدادی از آنها صنعت نفت خود را به طور کامل ملی کردند. این عوامل منجر به ظهور اوپک به عنوان بازیگری جدید و پر قدرت در بازار جهانی نفت گردید. اما، همانگونه که وقایع بعدی نشان داد، تسلط اوپک بر بازار عمر کوتاهی داشت و تحت تاثیر عواملی چند که عمدتا ناشی از رفتار این سازمان پس از شوک دوم نفتی (1979) بود، به زودی این دوره به پایان رسید. در میانه دهه 1980 دیگر مشخص شده بود که قیمت رسمی اوپک به دردسر افتاده و تلاش برای دفاع از قیمت پایه در بازار، منجر به کاهش فوق العاده صادرات سازمان شده است. تحت این فشارها، تقاضا برای نفت اوپک از متوسط 30 میلیون بشکه در روز در سال 1979 به حدود 16 میلیون بشکه در روز در سال 1985 سقوط کرد. با تنزل تقاضا، این سازمان شاهد کاهش سهم خود در بازار از 52 درصد در سال 1973 به کمتر از 29 درصد در سال 1985 بود. در سال 1986، زمانی که اوپک تلاش کرد که با افزایش صادرات، سهم پیشین خود از بازار را بازیابد، شوکی در زمینه قیمت ها رخ داد و قیمت ها از 29 دلار به کمتر از 10 دلار به ازای هر بشکه نفت سقوط کرد (Amuzegar, 2001:46). در واقع، پس از بحران نفتی سال 1986، سیستم قیمت گذاری اوپک متلاشی شد و جای خود را به سیستم قیمت گذاری بر مبنای مکانیزم بازار داد. و بدین ترتیب، ما شاهد تضعیف موقعیت و نقش این سازمان در بازار جهانی نفت در میانه دهه 1980 بودیم. این مقاله بررسی رفتار اوپک در خلال شوک های اول و سوم نفتی (1973-1986)، اثر سیاست های این سازمان را در تضعیف نقش آن در بازار جهانی نفت مورد ارزیابی قرار می دهد.

در این نوشتار با بررسی آرای میشل فوکو، توانایی های انتقادی اندیشه او به نمایش گذاشته می شود. چرا که به اعتقاد نویسندگان مقاله تاکید بر روایت های ساخت گرایانه و نسبی گرایانه و نیز تفسیر هایدگری آرای فوکو مانع از نمودار شدن جنبه های انتقادی اندیشه و به طور کلی درک پروژه فکری انتقادی او شده است. بر این اساس، استدلال اصلی مقاله این است که فوکو در جایگاهی منحصر به فرد از جریان اندیشه انتقادی قرار دارد و فارغ از محدودیت های نظریه انتقادی قبل از خود است، بی آنکه در موضع پسا انتقادی غلطیده باشد. نوآوری های فوکو در بحث های مربوط به نقد و قدرت و پرداختن وی در دوران متاخر، به سوژه و روشنگری، دستاوردهایی قابل توجه برای تفکر انتقادی به همراه داشته است؛ به گونه ای که آرای وی در دوران معاصر مبنای شکل گیری بحث های گوناگون در اندیشه های متفکرانی نظیر ژیل دلوز، جورجو آگامبن و آنتونیو نگری شده است.

نظریه های توسعه سیاسی با پایان یافتن جنگ جهانی دوم و رهایی کشورهای جهان سوم از استعمار (تحت عنوان نوسازی) به طور گسترده در مطالعات سیاسی مطرح شد. پس از سیر تحول طولانی، در دوره جدید، ادبیات و مفهوم توسعه سیاسی به "دموکراسی" فرو کاسته شد. چنین تحولی با روند روبه رشد دموکراسی و پیدایش مباحث مربوط به آن در کشورهای در حال توسعه همراه بوده است. در ایران نیز در صد سال اخیر، جنبش های فکری متعدد در زمینه مذکور ظهور کرده و به مبارزات گسترده پرداخته اند. مقاله حاضر می کوشد علاوه بر بیان مفهوم توسعه سیاسی، به بررسی آن در ایران بویژه پس از انقلاب اسلامی 1357 بپردازد. در این میان، با توجه به پرسش اصلی مقاله، محتوای فکری اصلاحات در قالب شعار توسعه سیاسی و روند تحقق آن، میزان موفقیت اصلاح طلبان در تئوریزه و عملیاتی کردن شعارهای خود پس از خرداد 1376 و اساسا ارتباط و چگونگی پیوند مقولات طرح شده با نظام سیاسی- قانونی حاکم، دیدگاهی آسیب شناسانه تجزیه و تحلیل و بررسی می شود.

با مطرح شدن موضوع خودکامگی اکثریت در دو قرن هجدهم و نوزدهم میلادی توسط فدرالیست ها، الکسی دوتوکویل و جان استوارت میل، این اندیشه وران صورتی جددی از استبداد را در جهان آشکار کردند که برای بسیاری از افراد که تجربه خود کامگی فردی را از سرگذرانده بودند، تازگی داشت. با نقد دمکراسی بر پایه رای اکثریت، مساله اقلیت های قومی، مذهبی و زبانی و حقوق و آزادی های بنیادین آنان بطور جدی مطرح گردید. در برابر این چالش بزرگ، دمکراسی لیبرال بر پایه اصول سیاست بیطرفی، برابری فرصت ها و تبعیض مثبت کوشید در جهت تامین حقوق اقلیت ها به رفع نقایص و کاستی های دمکراسی مدد رساند. بر این اساس، می توان دریافت که اقلیت ها در پرتو نظریه پردازی اندیشه وران دمکراسی لیبرال از امکانات و ظرفیت های بیشتر در تامین حقوق و آزادی های خویش برخوردار شده اند.

در این پژوهش جنبه های مختلف رابطه ورزش و سیاست مورد توجه قرار گرفته و در پایان پیشنهادهایی برای بهبود ورزش کشور ارایه شده است. بر اساس این بررسی، رابطه ورزش و سیاست یک رابطه دو طرفه است؛ به گونه ای که از یک طرف سیاست از طریق تدوین و اجرای راهبرد ورزشی بر ورزش تاثیر دارد و از طرف دیگر ورزش از طریق تحکیم ارزش های انسانی و همبستگی ملی و افزایش مشارکت سیاسی بر سیاست تاثیر می نهد و البته خود نیز به ویژه در زمان برگزاری ورزش های بین المللی مورد استفاده قدرت های جهانی واقع می گردد.

جنگ و منازعات در داخل و بین کشورهای جهان سوم و نیز بین آنها و کشورهای غربی، با وجود پایان جنگ سرد، همچنان فضای حاکم بر این کشورها و روابط بین آنها را تحت تاثیر قرار داده و توام با ترس و تهدید، خشونت و ناامنی و بی ثباتی کرده است. این جنگ ها و منازعات از مهم ترین علل رنج و محنت انسان ها، همراه با هزینه های عظیم انسانی، اجتماعی و اقتصادی و توسعه ای، با آثار و عوارضی بسیار گسترده و پایدار بوده، و تا عمیق ترین لایه های وجودی انسان ها، خانواده ها و جوامع توسعه نیافته نفوذ کرده است.مساله اصلی در این مقاله، بررسی رابطه بین جنگ و توسعه نیافتگی است. به نظر می رسد فضای جنگ و منازعه و تنش و درگیری، همه منابع و امکانات کشورهای جهان سوم را صرف جنگ و بسیج برای آن کرده و مانع از بسیج منابع و امکانات این کشورها برای توسعه شده و در نتیجه، تشدید عقب ماندگی با علایمی چون تشدید فقر، بیکاری، تورم، حاشیه نشینی، اقتداگرایی و وابستگی را باعث شده است.

این مقاله ضمن مطالعه تطبیقی دو انقلاب پیروز مشروطیت ایران و استقلال ایالات متحده تلاش می کند تا از میان عوامل مختلف که بر پیروزی انقلاب اثرگذار است دو عامل انگیزش درونی و تحریک بیرونی را بررسی و تاثیر متقابل هر یک از این دو عامل را تحلیل نماید. این مقاله با استفاده از منابع کتابخانه ای و شیوه بررسی توصیفی و تحلیلی تلاش می کند در کنار توجه به اوضاع و احوال داخلی که به خودانگیختگی ملل تحت ستم انجامیده است، برنامه ریزی قدرت های بزرگ برای به بر هم وضع موجود در کشور انقلاب زده را تشریح نماید و نتیجه تاثیر متقابل این دو عامل را بر پیروزی انقلاب و پیامدهای بعدی آن تحلیل نماید. بی تردید هیچگاه همه مردم انقلاب نمی کنند اما گروه های ناراضی که رهبری جریان ناراضی را بر عهده می گیرند چنانچه با قدرت های بزرگ در کمین انقلاب به هم آمیزند آنگاه نه فقط هیات حاکمه ای جدید به قدرت خواهد رسید بلکه منافع اقتصادی نیز به سود هیات حاکمه جدید که دست در دست قدرت حامی دارد، رقم خواهد خورد. کمترین ثمره دخالت انگلستان در انقلاب مشروطیت، خروج سراسر ایران از حوزه نفوذ روسیه و کمترین سودهای فرانسه در انقلاب استقلال ایالات متحده آمریکا و خروج این سرزمین از حوزه نفوذ انگلستان و حفاظت از مستعمرات آمریکایی خود در مقابل توسعه طلبی های انگلستان بود.

در این مقاله موضوعی پر اهمیت در عرصه سیاست گذاری و مدیریت مورد بررسی قرار می گیرد که به رغم نویسندگان تاکنون ادبیاتی در زمینه آن در کشور ایجاد نگشته است. نقش و جایگاه مشاوران در کنار سیاست گذاران و مدیران موضوع بحث این نوشته است. نگارندگان در آغاز با نگاهی تاریخی بر جایگاه مشاوران در تمدن های پیشامدرن متمرکز شده اند و سپس با عطف توجه به کشورهای فرانسه و ایالات متحده آمریکا سعی بر آشکارسازی نقش نظام مند مشاوران در تصمیمان کشورهای مدرن نموده اند. در ادامه مورد کشور جمهوری اسلامی ایران از دو چشم انداز مورد توجه قرار گرفته است. ابتدا، چشم انداز ذهنی برای ارایه یک گونه شناسی کلی و سپس، چشم انداز عینی با تمرکز بر یکی از نهادهای سیاست گذاری کشور به منظور روشن ساختن جایگاه و نقش مشاور بدان گونه که نزد مدیر و مشاور دیده می شود. این نوشته می تواند به منزله مقدمه ای بر کارهای بعدی در نظر گرفته شود که در آن واقعیت نقش مشاور بدان گونه که در عمل ظهور می یابد نیز موضوع پژوهش واقع می شود.

دولت به مثابه موثرترین سازمان سیاسی، در قلمروهای مختلف زندگی اجتماعی تاثیرگذاری های غیرقابل انکار دارد. در حوزه توسعه و سیاست های مربوط به توسعه نیز، توجه به چگونگی ایفا نقش دولت و شیوه تاثیرگذاری آن بر روند توسعه مدنظر صاحبنظران قرار دارد. برخی از تحقیقات انجام پذیرفته در این زمینه، عمدتا بر جنبه تاریخی موضوع تاکید دارند و با مدنظر قرار دادن سیر توسعه یافتگی جوامع پیشرفته، درصدد تبیین نقش دولت در روند توسعه برآمده اند. در مقابل، محققان دیگر، عمده توجه خود را بر نقش دولت در جهان در حال توسعه قرار داده اند. مباحث مربوط به حکمرانی خوب" در این راستا مطرح شده است. در این مقاله، به بررسی و نقد نظریات آتول کوهلی در کتاب "توسعه دولت محور" پرداخته ایم. بر این اساس، پس از بیان مختصر از مباحث کتاب، به برخی از مزیت های تحلیل نویسنده مزبور (همچون استفاده مناسب از روش تطبیقی-تاریخی اشاره می کنیم و سپس مواردی از نقصان های دیدگاه نویسنده کتاب (همچون نگرش تقلیل گرایانه ایشان به توسعه) را توضیح می دهیم.