تحقیقات جنگل و صنوبر ایران
سال:1397 | دوره:26 | شماره:2 (پیاپی 72) |تعداد مقالات:16

کمی سازی ساختار جنگل با عددی کردن اجزای مختلف آن به درک و فهم بهتر برای مدیریت بوم سازگان جنگل کمک می کند. در این پژوهش از یک شاخص مکانی غیرآشکار به نام شاخص جینی (Gini index) با هدف تجزیه و تحلیل ساختار توده و تعیین پارامترهای لازم برای همگنی و یا ناهمگنی ساختار توده استفاده شد. این مطالعه در پارسل های 305، 306، 309، 310 و 311 بخش گرازبن جنگل خیرود با استفاده از داده های به دست آمده از اجرای یک دوره آماربرداری صددرصد انجام شد. با استفاده از پارامترهای تعداد درختان، تعداد در طبقه قطری، فراوانی نسبی تجمعی درختان و فراوانی رویه زمینی آن ها، شاخص جینی برای هریک از پارسل ها محاسبه و منحنی لورنز آن ها ترسیم شد. نتایج نشان داد که شاخص جینی برای پارسل های 305، 306، 309، 310 و 311 به ترتیب 5/39، 66، 44، 82 و 74 درصد بود. همچنین، ساختار قطری پارسل های 305 و 309 نزدیک به همگن، پارسل های 310 و 311 نزدیک به ناهمگن و پارسل 306 نزدیک به حالت بینابینی داشتند. بنابراین، در منطقه مورد مطالعه می توان از این یافته ها در موضوعات مدیریتی جنگل مانند مدل سازی نزدیک به واقعیت توده های طبیعی و چگونگی تنوع ساختاری آن ها به خوبی استفاده کرد.

تحول ساختار توده های جنگلی در طی زمان رخ می دهد. بررسی تحول ساختار توده بر اساس مراحل تحولی انجام می شود که عبارتند از جوانی، اوج و تخریب. هدف از این پژوهش، ارزیابی قابلیت شاخص های غیرمکانی ساختار برای تفکیک مراحل تحولی توده راش-ممرز در سری یک طرح جنگل داری حاجی کلا-تیرانکلی ساری بود. سه قطعه نمونه یک هکتاری به روش انتخابی در سه مرحله تحولی و در مجموع نه قطعه نمونه انتخاب شدند. در تمام قطعه نمونه ها با استفاده از آماربرداری صددرصد، مشخصات نوع گونه، قطر برابر سینه و ارتفاع کل درختان با قطر برابر سینه مساوی و بیشتر از 7 /5سانتی متر اندازه گیری و ثبت شد. بر اساس نتایج به دست آمده ازتجزیه واریانس، شاخص های رویه زمینی، حجم سرپای توده، تراکم، تراکم درختان قطورتر از 72 /5سانتی متر، انحراف معیار قطر و ارتفاع درختان توده، قطر و ارتفاع درختان آشکوب بالا، شاخص سطح برگ، شدت نور نسبی، نسبت رویه زمینی درختان خیلی قطور به قطور و شاخص تغییریافته Frelich-Lorimer، در بین مراحل تحولی اختلاف معنی داری داشتند. شاخص های قطر برابر سینه، تراکم درختان قطورتر از 100 سانتی متر، قطر خشک دار، تعداد خشک دار، ضریب جینی، دولیوکورت، پیچیدگی ساختاری، غنای گونه های آشکوب بالا و کاکس، مراحل تحولی را از یکدیگر تفکیک نکردند. با استفاده از مثلث ساختار و شاخص Frelich-Lorimer به خوبی مرحله تحولی توده تعیین شد.

پژوهش پیش رو با هدف بررسی اثر تنک کردن بر ویژگی های کمی درختان آینده در یک طرح آزمایش با کرت های یک بار خردشده در قالب طرح پایه کامل تصادفی با سه تیمار اصلی و دو تیمار فرعی در سه تکرار و در مجموع در نه قطعه نمونه به مساحت 30 تا 40 آر انجام شد. قطعه نمونه ها در توده های جنگلی دست کاشت و جوان پلت (Acer velutinum Boiss. ) در سال 1373 استقرار یافته بودند. داده ها پس از یک دوره 20ساله با شش بار تنک کردن و آماربرداری صددرصد از درختان آینده تجزیه و تحلیل شد. نتایج نشان داد که برای متغیرهای وابسته شامل قطر برابر سینه، ارتفاع کل، ارتفاع تنه و قطر تاج، اختلاف بین تیمار اصلی تنک کردن شدید (برداشت 20 تا 25 درصد رویه زمینی)، ضعیف (برداشت 10 تا 15 درصد رویه زمینی) و شاهد معنی دار بود، اما برای تیمار فرعی (گردش سه و پنج سال) و تلاقی بین تیمار اصلی و تیمار فرعی اختلاف معنی دار نبود. بیشترین قطر برابر سینه (32/95 سانتی متر) مربوط به تیمار شدید و کمترین آن (27/39 سانتی متر) مربوط به تیمار شاهد بود. بیشترین ارتفاع کل (42/24 متر) در تیمار شدید و کمترین آن (23 /63متر) در تیمار شاهد مشاهده شد. منحنی توزیع فراوانی قطری درختان آینده پس از 20 سال برای تیمار شدید، پخ­ تر از تیمارهای ضعیف و شاهد بود. همچنین، اصلاح ضریب پایداری در تیمارهای دخالت شده به مراتب بهتر از شاهد بود، به طوری که این ضریب برای قطر متوسط در تیمار شدید کمتر از 80، تیمار ضعیف بین 80 تا 85 و تیمار شاهد نزدیک 100 بود.

برهم کنش بین گونه ای درختان یکی از فرآیندهای مهم در ایجاد ساختار مکانی اجتماعات گیاهی در بوم سازگان های با تنوع زیستی اندک است. پژوهش پیش رو با هدف بررسی برهم کنش بین گونه ای کیکم (Acer monspessulanum) با دو گونه همراه آن (بادام کوهی و گون) در رویشگاه کیکم در نزدیکی شهر فیروزآباد استان فارس انجام شد. قطعه نمونه ای با ابعاد 200 × 200 متر در بخشی از این رویشگاه انتخاب شد. موقعیت مکانی 629 پایه از سه گونه به همراه ارتفاع و مساحت تاج هر کدام از گیاهان اندازه گیری شد. علاوه بر تابع g دومتغیره، دو تابع M و P نیز برای کشف جزئیات بیشتر از برهم کنش بین گونه ای این گونه ها استفاده شدند. نتایج نشان داد که کیکم دارای بیشترین تراکم، میانگین ارتفاع و میانگین مساحت تاج نسبت به دو گونه دیگر بود. نتایج بیانگر وجود برهم کنش منفی بین سه گونه بود که با افزایش فاصله، این برهم کنش منفی کاهش می یافت. برهم کنش منفی بین کیکم با بادام کوهی و کیکم با گون به ترتیب تا مقیاس فاصله ای سه و 10 متر مشاهده شد. همچنین، کیکم و دو گونه دیگر تا فاصله هفت متر کنش متقابل دفع از خود نشان دادند. به طور کلی، نتیجه-گیری شد که کیکم با دو گونه بادام کوهی و گون در منطقه مورد مطالعه برهم کنش منفی داشتند که ممکن است این برهم کنش به دلیل ناهمگنی محیطی و محدودیت در منابع باشد. علاوه براین، دو تابع M و P جزئیات بیشتری از نوع و مقیاس مکانی برهم کنش بین گونه ای منفی کیکم با دو گونه دیگر را نشان دادند.

سرده ممرز (Carpinus L. ) از تاکسون های متداول جنگل های معتدله نیمکره شمالی است که سه گونه از آن (ممرز، لور و کچف) در جنگل های هیرکانی انتشار دارند. این گونه ها از عنصرهای اصلی برخی از جوامع گیاهی هیرکانی به شمار می-روند که اغلب حضور قابل توجهی دارند. در این پژوهش، ویژگی های محیطی و پوشش گیاهی رویشگاه های کچف و ممرز در قسمت هایی از جنگل های حفاظتی منطقه نقیبده و مزده ساری مطالعه شد. داده های پوشش گیاهی و برخی متغیرهای محیطی با برداشت 46 قطعه نمونه ثبت و جمع آوری شدند. برداشت و تحلیل داده های پوشش گیاهی بر اساس روش براون-بلانکه انجام شد. برای طبقه بندی پوشش گیاهی از TWINSPAN و برای تجزیه و تحلیل پوشش گیاهی در ارتباط با متغیرهای محیطی از رسته بندی CCA استفاده شد. بر اساس نتایج TWINSPAN، پوشش گیاهی مورد مطالعه به چهار گروه طبقه بندی شد که به دو جامعه تعلق داشتند: Djazirei 1964 Querco castaneifolia-Carpinetum betuli و Zelkovo carpinifoliae-Carpinetum schuschaensis ass. nov. (جامعه جدید کچف-آزاد) با ترکیب گونه های شاخص Carpinus × schuschaensis، Zelkova carpinifoliaو Pyrus boissieriana. متغیرهای توپوگرافی و بافت خاک بین دو جامعه مذکور، اختلاف معنی دار داشتند. به طوری که جامعه اول در دامنه های به نسبت کم شیب (متوسط 41 درصد) با جهت جنوب غربی و خاک هایی با درصد سیلت بیشتر حضور داشت، اما جامعه دوم در دامنه های پرشیب (متوسط 74 درصد) با جهت جنوب شرقی و خاک هایی با درصد شن بیشتر مستقر شده بود. تاج پوشش جامعه دوم به طور معنی داری بیشتر از جامعه اول بود. این دو جامعه در اتحادیه Parrotio-Carpinion Djazirei 1964 قرار گرفتند.

در رابطه با شکست خواب بذر بارانک لرستانی (Sorbus luristanica) به عنوان یک گونه اندمیک هیچ گونه اطلاعاتی وجود ندارد. در این پژوهش از پتانسیل قابل توجه نانولوله های کربنی چندجداره به منظور رفع خواب و ارتقاء جوانه زنی این گونه استفاده شد. پیش از لایه گذاری گرم (دو هفته) و سرد (سه تا چهار ماه)، به عنوان تیمار پیشنهادی در این جنس، بذرها به مدت 24 ساعت با غلظت های صفر، 75، 150، 250، 350 و 500 میلی گرم در لیتر پرایم شدند. نتایج نشان داد که بذرهای این گونه حداقل به سه ماه لایه گذاری در سرما احتیاج دارد. پس از سپری شدن این مدت، بذرها در داخل پتری دیش کشت و به ژرمیناتور انتقال یافتند. شمارش روزانه جوانه زنی در یک دوره 22 روزه انجام و در پایان، درصد، سرعت و میانگین زمان جوانه زنی محاسبه شد. همچنین، به منظور درک بیشتر تأثیر این نانومواد، رشد متعاقب گیاهچه های رشدیافته از این بذرها نیز مورد مطالعه قرار گرفت. نتایج نشان داد که تیمار 350 میلی گرم در لیتر سبب ارتقاء تمام صفات جوانه زنی در این گونه شد. مطالعات میکروسکوپیک حاکی از تحلیل دیواره آندوکارپ بذر به واسطه نانوپرایمینگ و افزایش نفوذ بیشتر رطوبت و اکسیژن به داخل بذر بود. افزایش رشد طولی و زی توده ریشه بارزترین تأثیر نانوپرایمینگ بذر بود. به نظر می رسد که تأمین رطوبت بیشتر به داخل گیاه یکی از سازکاروهای عملکردی این نانولوله کربن های چند جداره باشد.

بلوط ایرانی (Quercus brantii) یکی از گونه های اصلی جنگل های زاگرس است که از اهمیت ویژه ای برخوردار است. ارزیابی جوامع مختلف این گونه به منظور شناسایی پایه های برتر و تجزیه روند رشد در نهال های به دست آمده از این پایه ها از اهداف این پژوهش بود. از 12 پایه سالم در یک جمعیت بلوط ایرانی واقع در استان لرستان بذرگیری شد و در قالب طرح آماری آشیانه ای با سه تکرار آزمون نتاج انجام شد. علاوه بر تجزیه بیومتریکی و ژنتیکی داده های به دست آمده از ویژگی های ریخت شناسی، روند تغییرات رفتارهای رویشی طی دو سال در بین خانواده های ناتنی مورد نظر بررسی شد. درختان مادری از نظر همه ویژگی های مورد مطالعه تفاوت معنی داری از خود نشان دادند. ضمن برتری مطلق نتاج یکی از پایه های مورد بررسی که از نظر بیشتر صفات فاصله زیادی با بقیه داشت، روند رشد در سال دوم در 340 نهالی که از این 12 خانواده مطالعه شد، مشابه روند رشد سال اول بود. ضمن اینکه، خانواده هایی که از نظر ارتفاع نهال، قطر یقه و تعداد برگ در سال اول رتبه های بالا را کسب کرده بودند، در سال دوم نرخ رشد بهتری داشتند. به عبارت دیگر، گزینش پایه های برتر بر اساس آزمون نتاج و در مرحله نونهالی می تواند به طور مؤثر مبنای انتخاب پایه های برتر برای استفاده در اهداف اصلاحی ازجمله تشکیل باغ بذر قرار گیرد. وراثت پذیری صفات مورد مطالعه در سال دوم رویش بین 48/0 تا 99/0 متغیر بود و همبستگی بیشتر صفات در سال دوم تقویت شد.

پژوهش پیش رو به منظور حفظ ذخیره ژنتیکی و تکثیر زربین (Cupressus sempervirens L. var. horizontalis (Milll. ) Gord) 4000 ساله ابرکوه به روش کشت بافت انجام شد. در آزمایش اول، اثر زمان نمونه گیری (چهار فصل)، دو نوع محیط کشت Murashige & Skoog (MS) و Woody Plant Medium (WPM) و غلظت های مختلف بنزیل آدنین (BA) (صفر، 0/1 و یک میلی گرم در لیتر) بر پرآوری ریزنمونه های زربین بررسی شد. در آزمایش دوم و سوم، اثر محیط کشت (MS و WPM)، غلظت های بنزیل آدنین/BA (صفر، 0/1، 0/5 و یک میلی گرم در لیتر) به تنهایی و در ترکیب با 01/0 میلی گرم در لیتر ایندول بوتیریک اسید (IBA) و نوع ریزنمونه (سرشاخه های اولیه و ثانویه) بر پرآوری گیاه به صورت آزمایش فاکتوریل در قالب طرح کاملاً تصادفی با سه تکرار بررسی شد. در آزمایش اول، بیشترین تعداد شاخساره در ریزنمونه های تهیه شده در فصل بهار و تابستان که به ترتیب در محیط کشت های MS و WPM کشت شده بودند، به دست آمد. در آزمایش دوم، بیشترین شاخه زایی و افزایش طول در محیط کشت WPM و در سرشاخه های ثانویه مشاهده شد. بیشترین طول شاخساره در ریزنمونه اولیه کشت شده در محیط کشت WPM با غلظت 0 /1و 0/5 میلی گرم در لیتر BA و همچنین ریزنمونه اولیه در محیط کشت MS بدون BA به دست آمد. در آزمایش سوم، بیشترین تعداد شاخساره با میانگین سه، مربوط به ریزنمونه های ثانویه در محیط کشت WPM حاوی صفر میلی گرم در لیتر BA+ 0/01 میلی گرم در لیتر IBA بود. به طور کلی، بهترین زمان نمونه برداری، محیط کشت و نوع ریزنمونه به ترتیب فصل بهار، محیط WPM و سرشاخه ثانویه بود.

در این پژوهش، سازگاری و عملکرد رویشی گونه های چوبی در شرایط آبیاری با پساب شهری (پساب تصفیه خانه فاضلاب) شهر یزد ارزیابی شد. آزمایش در قالب طرح آماری بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار با کاشت گونه های درختی Eleagnus angustifolia، Eucalyptusmicrotheca، E. camaldulensis، Tamarixaphylla، Meliaazedarach، Pinuseldarica، Morusalba، Cupressus sempervirens، Ailanthusaltissima، Populuseuphratica و P. euohratica × P. alba اجرا شد. نهال های کاشته شده با پساب، آبیاری شدند. پس از استقرار اولیه نیز آبیاری با دور 20 تا 30 روز یک بار انجام شد. برای ارزیابی تأثیر استفاده از پساب بر استقرار و رشد کمی گونه های کشت شده در پایان سال چهارم پس از کاشت، صفاتی مانند زنده مانی، ارتفاع، میانگین قطر تاج، حجم تاج، قطر یقه، قطر برابر سینه و ضریب قدکشیدگی اندازه گیری یا محاسبه شد. نتایج نشان داد که در بین گونه های کشت شده، P. eldarica با صددرصد زنده مانی، بیشترین استقرار را داشت. با این وجود، گونه مذکور از این نظر اختلاف معنی داری با E. microtheca، M. azedarach، E. camaldulensis و M. alba نشان نداد. در مقابل، برای همه شاخص های رشد و عملکرد، مناسب ترین وضعیت متعلق به T. aphylla بود. هرچند برای بسیاری از شاخص ها با برخی از گونه ها، اختلاف معنی داری مشاهده نشد. نتایج به دست آمده نشان داد که با توجه به استقرار، رشد و ضریب قدکشیدگی مناسب در E. camaldulensis، E. angustifolia، M. azedarach، P. eldarica، P. euphratica و E. microtheca نسبت به گونه های مورد آزمایش دیگر، می توان از این گونه ها در شرایط اقلیمی خشک و به وسیله آبیاری با پساب شهری استفاده کرد.

هدف از این پژوهش، ارزیابی جنگل کاری بر اساس اصول توسعه پایدار در حوضه آبخیز دارابکلا استان مازندران بود. برای این منظور از مدل برنامه ریزی آرمانی برای درنظر گرفتن اهداف چندگانه به طور هم زمان و همچنین از فرآیند تحلیل سلسله مراتبی فازی برای وزن دهی به معیارها و شاخص های مؤثر بر جنگل کاری با استفاده ازنظر کارشناسان استفاده شد. معیارها و شاخص های مورد نظر با توجه به منابع و بر اساس اصول توسعه پایدار تعیین شدند که عبارت بودند از معیارهای اقتصادی، محیط زیستی، تولیدی، حفاظت از تنوع زیستی، سلامت جنگل و وسعت جنگل که شامل شاخص های مختلف (ارزش خالص فعلی، موجودی کربن، رویش متوسط سالانه، زی توده تنه و رویه زمینی، تنوع قطری، پایداری توده و ارزیابی توان اکولوژیک) بودند. همچنین، گونه های پلت، شیردار، ون، گردو، بلندمازو، توسکای ییلاقی و کاج بروسیا که در منطقه مورد-مطالعه، جنگل کاری شده بودند، برای این پژوهش انتخاب شدند. نتایج حل مدل آرمانی بر اساس معیارهای چندگانه نشان داد که سطح جنگل کاری پلت که بر اساس نتایج به دست آمده از ارزیابی توان اکولوژیک منطقه مورد مطالعه، 590/197 هکتار پیشنهاد شده بود، به صفر کاهش یافت. مساحت جنگل کاری ون با 120/1719 هکتار افزایش از 547/0468 به 667/2187، شیردار با 470/0245 هکتار افزایش از 535/9685 به 1005/993 و بلندمازو با 89/7241 هکتار کاهش از 416/3037 به 326/5796 رسید. سطح جنگل کاری گردو، توسکای ییلاقی و کاج بروسیا بدون هیچ تغییری به ترتیب با 535/9652، 357/8197 و 197/4391 هکتار پذیرفته شدند. درمجموع، سطحی معادل 3091/0153 هکتار در منطقه مورد مطالعه برای جنگل کاری با توجه به مدل برنامه ریزی آرمانی مورد نیاز بود.

پژوهش پیش رو با هدف بررسی سازگاری و عملکرد گونه های صنعتی اکالیپتوس در استان بوشهر انجام شد. نهال های یک ساله چهار گونه از اکالیپتوس شامل Eucalyptus camaldulensis Dehnh.، E. rubida H. Deane & Maiden، E. grandis W. Hill و E. saligna Sm. در ایستگاه تحقیقاتی شبانکاره شهرستان دشتستان در قالب طرح آماری بلوک های کامل تصادفی با چهار تیمار و سه تکرار و تعداد 49 نهال در هر واحد آزمایش با فاصله کاشت 5×5 متر کشت شدند. عملیات آبیاری و نگهداری نهال ها به مقدار مورد نیاز انجام شد. در سال اول، زنده مانی نهال ها هر سه ماه یک بار و از سال دوم به بعد، یک بار در سال بررسی شد. همچنین، متغیرهای قطر یقه، قطر برابر سینه، ارتفاع و قطر تاج نهال ها اندازه گیری شدند. پس از چهار سال نتایج نشان داد که E. camaldulensis از نظر زنده مانی و صفات قطر یقه، قطر برابر سینه، مساحت تاج، حجم در هکتار و میانگین رویش حجمی در سال نسبت به گونه های دیگر عملکرد بهتری داشت و E. saligna در رتبه دوم قرار گرفت، به طوری که تفاوت آن ها در سطح اطمینان 95 درصد معنی دار بود. همچنین، دو گونه دیگر یعنی E. rubida وE. grandis به دلیل تنش های خشکی و گرمای زیاد در تابستان سال اول از بین رفتند. با توجه به نتایج این پژوهش، کاشت E. camaldulensis در مناطق جنوبی کشور با آب وهوایی مانند استان بوشهر به همراه انجام پژوهش های بیشتر در مورد پروونانس های این گونه پیشنهاد می شود.

با توجه به تغییرات اقلیمی و خشک سالی های اخیر، ارزیابی توان رشد و تولید ارقام صنوبر (Populus spp) در شرایط تنش خشکی ضروری است. این پژوهش با 14 کلن تاج بسته صنوبر (P. nigra L) با فاصله کاشت 3×3 متر از سال 1380 به مدت هفت سال در سنندج اجرا شد. کاشت نهال کلن ها در قالب طرح آزمایشی بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار در فروردین 1381 انجام شد. مزرعه در سال 1386 به دلیل عدم امکان تأمین آب تا دهم تیر تحت تنش خشکی قرار گرفت. نتایج نشان داد که خشکی موجب زردی و خزان برگ ها، حمله چوب خوار (Melanophylla picta) و درنهایت خشک شدن تعدادی از درختان شد. تنش، ضمن افزایش دامنه تغییرات صفات، رشد کلن های صنوبر را به شدت محدود کرد، به طوری که درختان در معرض خشکی نتوانستند سرعت و مقدار رشد بالقوه خود را نشان دهند. پاسخ به تنش خشکی در بین کلن-های صنوبر تنوع قابل ملاحظه ای نشان داد، به طوری که در کلن های P. nigra M و P. nigra 42/53 درصد تلفات صفر بود، اما در برخی مانند P. nigra 63/135 حدود نیمی از درختان از بین رفتند. میانگین تلفات کلن ها 20/49 درصد بود و دو کلن P. nigra 56/52 و P. nigra 56/75 با تولید چوب به ترتیب 61/25 و 8/24 متر مکعب در هکتار در سال و خسارت متوسط (25 تا 30 درصد) جزء کلن های دارای بهترین عملکرد و به نسبت متحمل به خشکی بودند. نتایج تجزیه ضریب های همبستگی، تجزیه خوشه ای و تجزیه به مؤلفه های اصلی، تأثیر منفی تنش خشکی را بر عملکرد چوب و اجزای آن نشان دادند، بدین شکل که کلن های کوچک تر و دارای تعداد و اندازه برگ کمتر با ظرفیت حفظ آب گیاه و کاهش سطح تبخیر، قابلیت تحمل خشکی بیشتری داشتند. همچنین، وجود تنوع ژنتیکی از نظر تحمل تنش در بین کلن های صنوبر و الگوی تفکیک آن ها در تجزیه خوشه ای و نتایج تجزیه به مؤلفه های اصلی، بیانگر دخالت عامل های ژنتیکی در کنترل آن و امکان دسترسی به کلن های پایدار و سازگار با شرایط خشک کشور از طریق دورگ گیری بود.