پژوهشنامه ادب غنایی
سال:1392 | دوره:11 | شماره:20 |تعداد مقالات:16

ادب غنایی با احساسات شاعر سر و کار دارد و عبارت است از انعکاس تجربیات عاطفی و درونی او در کلام هنری که باعث انگیزش و تاثر خواننده می گردد. در ادب غنایی شاعر یا نویسنده خویشتن خویش را بیان می کند و ضمن آن به بیان عواطف و احساسات خود نسبت به زندگی و طبیعت می پردازد. بنابراین هر سخنی را که ریشه در ژرفای احساس هنرمند داشته باشد و بتواند تاثیری عمیق بر عواطف مخاطب بگذارد، می توان در زمره ادب غنایی جای داد. در این نوشتار احساسات فردی و شاعرانه سید علی صالحی، یکی از شاعران معاصر ایران مورد بحث و بررسی قرار گرفته است تا از این طریق با افق معرفتی و دلالتی او بیشتر و بهتر آشنا شویم. روش کار ما در این نوشتار شیوه تحلیل محتوایی اشعار وی بوده است و عاطفه شاعر در ارتباط با انسان، عشق، زن، امید، ناامیدی، اندوه، شادی، پیری، وارستگی، شعر و شاعری، سوگند و مرگ مورد تامل قرار گرفته است. در اغلب موارد حالت، نگاه و احساس صالحی به این مقوله ها، از نوع خاصی است که با نگاه و برخورد عاطفی دیگر شاعران فرق دارد.

عاطفه از بخش های مهم شعر است و غالبا اصلی ترین هدف شاعر از سرودن شعر انتقال عواطف و احساسات است. در واقع میزان تاثیر پذیری هر شاعر از محیط خارج و ترکیب آن با تجربیات قبل و بازسازی تصویری نو در ذهن، عاطفه او نامیده می شود؛ به این ترتیب میان شاعران از جهت نوع عاطفه و بیان آن و نیز تاثیر گذاری بر خواننده تفاوت هایی اساسی وجود دارد. از آنجا که عاطفه و درون مایه شعر معلول تجارب شخصی شاعر است، با بررسی و تحلیل عواطف و درون مایه های یک شعر می توان برخی از زوایای مبهم ذهن و زندگی شاعر آن را روشن نمود.مجدالدین میرفخرایی (گلچین گیلانی) یکی از شعرای تاثیرگذار در گسترش شعر معاصر فارسی است. در این جستار ابتدا مختصری از زندگی گلچین گیلانی آورده ایم؛ آنگاه همراه با شاهد مثال هایی، به روشی توصیفی به عواطف و درون مایه های شعر گلچین از جمله عشق، غم و اندوه، امید و نومیدی، یادها و خاطره ها، وطن، تقدیر، مرگ و زندگی و راز هستی پرداخته ایم.

«جریان سیال ذهن» پیش از آنکه تکنیکی در داستان نویسی مدرن محسوب شود، اصطلاحی روانشناسانه بود که ویلیام جیمز روانشناس امریکایی، در باب چگونگی شکل گیری خاطرات، افکار، رویاها و احساسات درونی انسان به کار برد. بعدها نویسندگانی که بنیان خلق آثار خود را ذهن آدمی قرار دادند و به دنیای درونی و اندیشه ها و عواطف فردی او روی آوردند، از این اندیشه ها سود بردند و جریان سیال ذهن را به عنوان شیوه ای از داستان نویسی به کار گرفتند. حوزه هایی که این شیوه از داستان با آن سر و کار دارد به طور کلی: ذهن و واقعیت ذهنی، حالت ها و نمودهای حیات درونی و خویشتن حقیقی انسان، همچون: افکار، احساسات، تخیلات و رویاها را در بر می گیرد. همچنین زمان حسی (غیر تقویمی) که زمانی درونی و حلقوی است و زبان پیچیده ای که با زبان معمولی و روزمره تفاوت دارد، از ویژگی های این شیوه داستان نویسی است. هفت پیکر نظامی گنجوی در قلمرو داستان پردازی از دیدگاه های مختلف، تاویل پذیر است و در سر تا سر آن به شرح کامل و اصیل تجربه های انسانی پرداخته شده و هستی درونی آدمی با تمامی افعال و نمودهای آن مورد توجه قرار گرفته است. چهره های مختلف و صداهای متنوع یک انسان، تضادهای روحی انسانی که با پناه بردن به نیروهای خلاق درونی بر این تضاد پیروز شده است، پیوند خودآگاه و ناخودآگاه، ذهن و عین، واقعیت و رویا، درهم ریزی زمان و... از نمودهای برجسته جریان سیال ذهن در این کتاب است. در این مقاله کوشش شده است تا با تکیه بر بعضی از عناصر «جریان سیال ذهن» و برجسته سازی آن ها، به افسانه ماهان در هفت پیکر نظامی پرداخته شود و رویکرد جدیدی از این داستان ارائه شود.

عاطفه یا احساس، زمینه درونی و معنوی شعر و عنصر بنیادین در شکل گیری هر اثر ادبی است. از همین روی بررسی آن بیش از عناصر دیگر متن ادبی ضروری می نماید. هدف این مقاله تحلیل عنصر عاطفه در شعر نیما یوشیج از زوایای مختلف آن است. در این مقاله ابتدا همه رویکردهای عاطفی به دو دسته دریافت و انتقال عاطفه تقسیم شده و بعد از نگاهی گذرا به نوع عاطفه در شعر نیما به تشریح حوزه دوم پرداخته و مسائلی مانند تناسب عاطفه با عناصری مثل تصویر، زبان، اندیشه، موسیقی، فضاسازی، تجربه شعری و ...، و استمرار عاطفه در سراسر شعر مورد بررسی قرار گرفته شده است. استمرار عاطفه و هماهنگی آن با عناصر دیگر شعر، موجب انسجام و وحدت ارگانیک شعر او شده است به گونه ای که در اشعار توصیفی و روایی کوتاه تمام عناصر هماهنگ در طول شعر در راستای عاطفه حرکت می کنند و در اشعار روایی بلند هرچند عواطف مختلفی حس می شود اما هر یک به اقتضای موقعیت و فضای شعر تغییر یافته است.

شعر غنایی شعریست که احساسات و عواطف شخصی گوینده را بیان کند و اگر حاوی و اندیشه های مختلفی هم باشد، این معانی و اندیشه ها در خدمت بیان عواطف شاعر است. غزل بارزترین نوع شعر غنایی است که بر مدار عشق می گردد. خواه عاشقانه خواه عارفانه، عاطفه عشق را پیش از آن که جزو وجود شاعر و تجربه غالب حیات او شود، نمی توان به گونه ای کاذب بر خود بست، به همین سبب صمیمیت عاطفی و غالبا حقیقی عشق بر زبان غزل تاثیر می گذارد و از آنجا که انسان موجودیست سرشار از عواطف متناقضی همچون عشق، نفرت و غم، شادی و یاس، امید و ترس، دلاوری و خشم و رحم و میل، ادب غنایی و غزل می تواند عرصه بروز و ظهور این عواطف باشد. عشق نتیجه جلوه معشوق است و جلوه لازمه ضروری حسن. جمال معشوق است که عاشق را شیفته می سازد یعنی زیبایی عشق آفرین است و جمال از عشق که زاییده آن است تفکیک ناپذیر است، عشق که نخستین فرزند جمال است با خود گرما و نیرویی را به همراه دارد که همه موجودات هستی را به حرکت در می آورد. این مقال بر آن است که پیوند بین غزل و عشق و همچنین عشق و جمال را به روش تحلیل متن مورد واکاوی و توصیف قرار دهد.

ترانه کلامی آهنگین و مخیل با درون مایه ای عاطفی است که به زبان ساده و عمومی سروده می شود و قابلیت زیادی برای همراهی با موسیقی دارد. ترانه ها جزئی از ادبیات عامه شمرده می شوند و به علت اینکه ظرفیت زیادی برای طرح مسائل گوناگون دارند، امروزه در نقش یک رسانه عمومی ظاهر شده اند و کارکردهای متنوعی از جمله اطلاع رسانی، آموزش و تبلیغات پیدا کرده اند.به رغم اهمیت ترانه ها در دوره معاصر و فراگیر شدن آن، این ژانر فرهنگی-اجتماعی کمتر مورد توجه پژوهشگران ادبی قرار گرفته است و در آثار انتشار یافته نیز بیشتر ترانه ها صرفا گردآوری شده اند. این مقاله بر آن است تا پس از مرور تاریخچه ترانه سرایی در ایران، خصوصیات زبانی، ادبی و روایی ترانه های فارسی را در سه دهه اخیر بررسی نماید، اهداف ترانه سرایی را توضیح دهد و گونه های آن را معرفی نماید و مهمترین ترانه سرایان این دوره را باز شناساند. یافته ها نشان می دهد که سادگی بیان، زبان عامیانه، سادگی تصاویر شعری، کاربرد اندک آرایه های ادبی، ریتمیک بودن، احساسی بودن، لحن صمیمی و روایی بودن از مهمترین خصوصیات ترانه های این دوره است.

اشعار سهراب سپهری از رازناکترین و پیچیده ترین آثار ادبیات نوین فارسی است. این پژوهش نشان می دهد که سپهری در چند دفتر آخر عمیقا تحت تاثیر دیدگاه های پدیدارشناختی قرار داشته شخصیت فکری، محتوا، زبان و سبک شعر او نیز دچار دگرگونی فراگیر شده بود. بسیاری از توصیه های نظری او همخوان با آموزه ها و آرای پدیدارشناسان بویژه ادموند هوسرل (1938-1859) است. حضور قاطع «من» متفکر شاعر در تعریف پدیده ها و ارائه گزاره ها، ابراز تردید در آموزه های عرفی، سنتی و علمی، به تعلیق درآوردن پیش فرض ها و رجوع به عین اشیا، تاکید بر فهم و ادراک پدیده ها، باز تعریف پدیده های مادی و انتزاعی، عادت گریزی، داشتن نگاه چند بعدی و توصیه به کشف و بعد پنهان پدیده ها، تعلیق دلالت واژگان، ارائه صورتگرایی متفاوت و تحولات بنیادگرایانه در محور همنشینی و جانشینی زبان و نیز ماهیت متفاوت «تنهایی» در پنج دفتر اخیر شعر سهراب سپهری از نشانه های رویکرد پدیدارشناختی اوست. پژوهش نشان می دهد وجود پربسامد و گاه هنجارشکنانه کلماتی مانند سفر، عبور، معنی، یعنی، آگاهی، تجربه، فهم، ادراک، بعد، جهت، سمت، ضلع، پشت و مواردی از این دست در اشعار اخیر سپهری در شبکه نشانه شناختی پدیدارشناسی قرار می گیرد.

از رهگذر ادبیات مقایسه ای، در این پژوهش، تلاش نموده ایم تصاویر و مضامین به کار رفته در غزلیات شریف رضی و سعدی را با هم مقایسه کنیم و تطبیق دهیم. علی رغم اینکه تفاوت های زیادی در سبک غزل سرایی و نوع نگرش آنها نسبت به مساله عشق، وجود دارد؛ عناصر و مضامین مشترک فراوانی در غزلیات این دو شاعر دیده می شود که اگر این مساله را نه از باب تقلید سعدی که از باب توارد بدانیم؛ باز هم دلایلی چون آشنایی سعدی با زبان عربی و تاثیرپذیری وی از ادیبان نامدار عرب از یک سو و شهرت شریف رضی به عنوان برجسته ترین غزل سرای ادب عربی از دیگر سو، احتمال متاثر شدن سعدی از شریف رضی را فزونی می بخشد. از دیگر نتایج پژوهش مذکور این است که غزل شریف، خشن و یادآور سبک جاهلی است. در مقابل، شعر سعدی به خاطر محیط جذاب شیراز، زیبا و دلنشین است و در غزل وی علاوه بر تشبیهات زیبا، آرایه هایی چون تناسب، تضاد، جناس، ایهام و... از بسامد بالاتری برخوردار است.

جایگاه غم و شادی به عنوان مهمترین حالات روحی انسان در زندگی او آشکار است. شاعران عارف ایرانی در آثارشان مفصلا به غم و شادی و انواع و جلوه های آن پرداخته اند که با بررسی آن علاوه بر شناخت تفکر آنان در مورد غم و شادی انسان، می توان به ارائه راهکارهایی برای رساندن انسان به شادی های حقیقی و غیر زود گذر پرداخت. سنایی غزنوی به عنوان اولین شاعر عارف ایران، در کلیاتش به تفصیل به انواع غم و شادی پرداخته و غم های محمود (غم هایی که انسان را به شادی می رساند) و شادی های محمود (حقیقی و بادوام) را از غم های مذموم (غم هایی که در ظاهر با اهمیت هستند اما انسان را دچار شدیدترین اندوه ها می کنند) و شادی های مذموم (زودگذر و فریبنده) جدا کرده و مصادیق و موارد هریک را مفصلا بیان کرده است. در این مقاله با روش تحلیل محتوایی دیوان سنایی به بررسی انواع غم و شادی محمود و مذموم در شعر سنایی می پردازیم و اندیشه وی را درباره غم و شادی بیان می کنیم.

در مقاله حاضر مضمون اشعار عاشقانه در شعر معاصر تاجیکستان مورد بررسی قرار گرفته است. از آنجا که شعر معاصر تاجیکستان در محدوده تاریخی 1917م. از زمان انقلاب اکتبر روسیه تا قبل از فرو پاشی آن و استقلال تاجیکستان در 1991م. در زمره آثار مکتب رئالیسم سوسیالیستی قرار می گیرد، مضامین شعری آن از جمله عاشقانه های شعر تاجیک نیز تحت تاثیر دیدگاههای سوسیالیستی است. بدین ترتیب عاشقانه های مکتب رئالیسم سوسیالیستی، عاشقانه هایی سوسیالیستی و سیاسی اجتماعی به شمار می رود. در واقع در دوره مذکور عشق، گویی تنها بهانه ای برای بیان رسالت حزبی شاعر سوسیالیست است و محبوبی که از سوی شاعر کمونیست این دوره مورد ستایش قرار می گیرد نه تنها زنی سنتی به شمار نمی رود ،بلکه خود در فعالیت های سیاسی اجتماعی البته در تایید سیاست های حاکم گام برمی دارد. در عاشقانه های مورد بحث آنچه از معشوق ستودنی است، زیبایی های ظاهری او نیست بلکه تلاش او در صنعت و کار است که البته این دو از اصول سوسیالیسم به شمار می رود.همه موارد فوق با کاوش در برجسته ترین نمونه های شعری از شاعران دوره شوروی تاجیک بررسی شده است.

داستان «بانوی حصاری»، یکی از هفت داستان شگفت انگیز و پرماجرای هفت پیکر نظامی است. با توجه به ساختار ویژه ای که این داستان دارد، مقاله حاضر به نقد و تحلیل ساختار و اجزای روایت در آن بر اساس دیدگاه های گریماس اختصاص یافته است. شیوه کار به این صورت بوده که ابتدا نظریات گریماس درباره ساختار و عناصر واجزای تشکیل دهنده یک روایت، نقل وبررسی شده وسپس این عناصر و اجزا در داستان بانوی حصاری، شناسایی وتجزیه وتحلیل گردیده است. زنجیره های روایی در ساختار این روایت شامل زنجیره های پیمانی، اجرایی وانفصالی است. زنجیره پیمانی، بیانگر پیمانی است که بین «بانوی حصاری» (فرستنده) با شاهزاده جوان (شناسنده؛ گیرنده) بسته می شود، زنجیره اجرایی شامل آزمون ها و مبارزه هایی است که قهرمان باید پشت سر بگذارد تا به هدف برسد و زنجیره انفصالی، حاکی از سیر رخداد های داستان از وضعیت نامتعادل به وضعیت متعادل و پایان خوش داستان است. در این روایت ساختارکلی «فقدان قرار داد (بی نظمی) وجود قرار داد (نظم)» به کار گرفته شده است؛ یعنی در آغاز داستان، به دلیل عدم وجود قرارداد وضعیت پریشانی به وجود می آید. بعد فرستنده قرارداد و پیمانی وضع می کند؛ که در نتیجه آن نظمی برقرار و در پایان داستان به خاطر اقدامات قهرمان، آرامش حاکم می شود.

قصه های عامیانه و ادبیات غنایی از گسترده ترین عرصه های حضور عناصر فانتاستیک است. «همای و همایون» از کهن ترین منظومه های عاشقانه، توانسته است این عناصر را در خود گرد آورد. با این تفاوت که حضور آن ها در آثار منظوم نسبت به آثار منثور از نمود کمتری برخوردار است. نگارنده بر آن است که با معرفی اجمالی خواجوی کرمانی و آثار وی، نوع داستان، نشانه شناسی عناصر داستان های فانتاستیک، طرح شناسی فانتاستیک، تخیل شناسی شخصیت های واقعی و تخیلی، شگرد های طرح شناسی، مکان ها و بناهای فراطبیعی، و ... را در منظومه عاشقانه همای و همایون بررسی کند و برتری این داستان را بر داستان های منظوم و منثور هم دوره آن بازنماید.

شاهنامه، این جاودانه اثر فردوسی، قرن هاست بر تارک ادبیات ایران و حتی جهان جای دارد، در این بین ماجراهای عاشقانه شاهنامه با توجه به تم غالب حماسی آن، کمتر کنکاش شده است. این جستار به بررسی و تحلیل داستان «زال ورودابه» و دو داستان مشهور دیگر شاهنامه، یعنی «بهرام گور و اسپینود»، «گشتاسب و کتایون» می پردازد. ماجراهای فوق از مشهورترین قصه های عاشقانه شاهنامه فردوسی می باشند. برای دستیابی به نتایج دقیق از این پزوهش، داستان ها را به شیوه ریخت شناسی تا حد ممکن به وسیله جداول و نمودارها مورد تجزیه و تحلیل قرار می دهیم. سپس نتایج به دست آمده را بر همدیگر تطبیق می کنیم. هر چند از لحاظ ساختاری ویژگی های مشترکی بین سه داستان مشاهده می شود ولی چند ویژگی اصلی مانند تسلیم مسالمت آمیز قدرت و تغییر دین یکی از شخصیت های اصلی، اسپینود، از موارد اختاف بین داستان ها می باشد که قابل توجه است.

خنسا از بزرگ ترین زنان شاعر ادب عربی است و در زمینه رثا چنان مشهور است که کم تر شاعر تازی به پای او می رسد. مرثیه های او در سوگ دو برادرش صخر و معاویه حاکی از احساسات زنانه و عاطفه سرشار او است. خنسا با انتخاب مجموعه ای از گوش نوازترین قوافی و مناسب ترین اوزان و به کارگیری صنایع لفظی و معنوی ای مثل جناس، طباق، سجع، ترصیع، تسمیط و سایر افزاینده های موسیقایی و ایجاد پیوند بین مضمون و موسیقی مرثیه های خود توانسته احساسات زنانه و حزن و اندوه درونی خود را به بهترین وجه به خواننده القا کند. پژوهش حاضر بر آن است که با روش کتابخانه ای و استفاده از شیوه تحلیل ساختار و محتوا، موسیقی اشعار خنسا و پیوند آن با مضمون رثا را که وجه غالب اشعار اوست، مورد بررسی و واکاوی قرار دهد.

یکی از مباحث مطرح در نقد روانشناسی «نوستالژی» است. نوستالژی یا غم غربت، در اصطلاح عبارت است از: احساس دلتنگی و حسرت نسبت به گذشته ها و چیزهایی که اکنون از دست رفته و معمولا همراه با حالت حسرت، دلتنگی و درد است. این مقوله در بیشتر اشعار شاعران فارسی تجلی دارد، اما در شعر معاصر به دلایلی از جمله اوضاع و احوال سیاسی و اجتماعی و نیز تغییر زندگی انسان ها انعکاس ویژه ای دارد.این مقاله به طور محوری در پی پاسخ بدین سوالات است: آیا نوستالژی در شعر م. سرشک نمود دارد؟ انواع نوستالژی در شعر م. سرشک کدامند؟ و م. سرشک به کدام یک توجه بیشتری دارد؟ و سوالاتی از این قبیل. در این مقاله ابتدا به تعریف و ریشه شناسی واژه نوستالژی در دو دسته:1- نوستالژی گذشته گرای فردی 2- نوستالژی گذشته گرای جمعی توجه شده است. در ذیل هر کدام از این دو دسته، به مولفه های متعددی از جمله دوری از وطن، دوری از معشوق، بازگشت به دوران کودکی و جوانی و نیز بازگشت به تاریخ و اسطوره پرداخته شده است.