پژوهشنامه ادب غنایی
سال:1388 | دوره:7 | شماره:12 |تعداد مقالات:7

سامانیان در قرن چهارم هجری حکومتی نسبتا مقتدر در حوالی ماوراءالنهر ایجاد کردند. شرایط مناسب اقلیمی و اقتصاد پویا، امنیت و ثبات سیاسی بستری مناسب برای اهالی منطقه فراهم کرد که در راه علم و فرهنگ و هنر گام های ارزشمندی بردارند. شهر بخارا پایتخت شکوهمند آل سامان بود که در آن دانشمندان و شاعران بزرگ پرورش یافتند. ابو عبد اله رودکی، (پدر شعر فارسی و شاعر دربار سامانیان از تنعم و رفاه اقتصادی و جایگاه اجتماعی فوق العاده ای برخوردار بود. بر پایه این رونق و غنای همه جانبه، دیوان این ملک الشعرای دربار و دیگر شاعران هم عصرِ او حاوی درونمایه هایی چون: عشق و عشقبازی، مدح ممدوح، می و شادخواری گشت. داشتن روحیه ای شاد به دور از رذایل اخلاقی بی شک حاصل نداشتن دغدغه های امــور معاش و آزادی در بیان فکــر واندیشه است.به ادعــای این مقاله، فراهم شدن رفاه اجتماعی مناسب با پشتوانه ای عظیم از ثروت و ثبات قدرت سیاسی، عاملی بزرگ در ترویج شادی و شادمانه زیستن مردم در کنار هم بوده است. درعصر سامانیان زمینه های اصلی این رفاه فراهم شده بود ورودکی به عنوان یک شهروند برخوردار از این مواهب، آثار و نمونه های شادی حاصل از رفاه اجتماعی را در شعر خود منعکس ساخته است. بنابراین در این مقاله برآنیم تا به کمک تحلیل محتوا و به روش بسامدی، به اثبات مدعای خود بپردازیم.

زنان درکشور های عربی، در دهه های اول قرن نوزدهم میلادی، از نظر برخورداری از حقوق اجتماعی، جایگاه مناسبی نداشتند. شاعران سرزمین های عربی، همگام با سایر روشنفکران، کوشیدند تا برای دفاع از حقوق فردی و اجتماعی زنان در جوامع عربی، از شعر به عنوان ابزاری تاثیرگذار و فراگیر بهره ببرند. بنابراین، زن و موضوعاتی مانند اعطای آزادی به او و لزوم فراهم آوردن زمینه علم آموزی برای این قشر، از مهمترین درونمایه های شعر نوین عربی قرار گرفت. پرسش هایی مانند این که «زن» در شعر نوین عربی، از چه جایگاه و منزلتی برخوردار بوده است و شاعران چگونه در بیان حقوق اجتماعی و فردی زنان احساسات خویش را بروز داده اند یکی از موضوعات مهم در مطالعات شعر شناسی در ادبیات نوین عربی است که مورد توجه پژوهشگران قرار گرفته است. در این نوشته، با گذری بر وضعیت زنان در جوامع عربی و غربی در قرون اخیر و طرح دیدگاه هایی پیرامون حقوق زنان، با تحلیل نمونه هایی از سروده های شاعران نامدار عرب در دوره معاصر، به بحث در این زمینه می پردازیم. شاعران مورد نظر، توانستند با بهره گیری از ظرفیت های شعری ونیروی تاثیر گذار آن، نقش برجسته ای در شناساندن جایگاه واقعی زنان به جوامع عربی ایفا کرده اند.

دوره جاهلی، از نظرسبک شناسی دوره وصف های دقیق است. معشوق در ابیات آغازین چکامه های بلند جاهلی با رنگ های زنده و مهیج خودنمایی می کند و مصادیق رنگ سفید در میان سایر رنگ ها کاربرد بیشتری دارد. از سوی دیگر، رنگ سیاه در تصویر شاعر غالباً تنها به کار نمی رود، بلکه با سفید درمی آمیزد تا از رهگذر این تضاد، زیبایی بیافریند. در بسیاری از مواقع، رنگ ها از جایگاه اصلی خود دور می شوند و آینه ای برای انعکاس رنج و شادی آدمی در این دوره می گردند. از یک سو رنگ سفید بر آزادگی، خوش بینی، پاکی، خوش بختی، شهرت، پرسش و غیره دلالت می کند و از سوی دیگر رنگ سیاه بر کینه، اندوه، بدبینی، فقر، خشک سالی، فراق و بدبختی دلالت می نماید. پژوهش حاضر می کوشد نگرش و حساسیت عرب را نسبت به رنگ ها، بویژه دو رنگ سفید و سیاه با روش تحلیل محتوای اشعار شاعران دوره جاهلی مورد بررسی قرار دهد؛ حساسیتی که در چکامه های دهگانه و پاره ای از اسطوره ها و باورهای دینی پیش از اسلام نمود پیدا کرده است.

آزادی خواهی و رهایی طلبی از درون مایه های اشعارغنایی سده اخیر است که بخصوص با در نظر گرفتن زمینه های اجتماعی شکل گیری آنها شایسته تامل بیشتری است. نقش شاعران در ایجاد فضای آزادی خواهی و استبداد ستیزی و ترغیب مردم به مبارزه فکری و عملی با بیداد حاکم بر اجتماع در دوران مشروطیت و پس از آن قابل چشم پوشی نیست. محمدرضا شفیعی کدکنی (م. سرشک) یکی از شاعران بزرگ پس از مشروطه ایران است که اندیشه های اجتماعی و موضوعاتی همچون آزادی، آزادی خواهی و استبدادستیزی از آرمان های او بوده و حجم کثیری از اشعار وی را در بـر گرفته است. ما در این مقاله کوشیده ایم با روش توصیفی ـ تحلیلی مفاهیم و موضوعات آزادی خواهی و استبدادستیزی را در اشعار پیش از انقلاب اسلامی شفیعی کدکنی بررسی کنیم تا به واسطه آن هم نقش این شاعر آزادی خواه را در آگاهی بخشی به جامعه عصر خود روشن تر کنیم و هم جلوه هایی از تعهد و رسالت اجتماعی شاعر را باز نماییم. مهم تر آنکه شیوه بیانی موثری را که او در بیان این موضوع، متناسب با فضای اجتماع عصر خود برگزیده است، آشکار کنیم. زیرا به نظر می رسد بین شیوه بیان غیر صریح، تمثیلی، نمادین و رمزگونه شاعر در موضوعات آزادی خواهی و استبدادستیزی با فضای جامعه استبداد زده عصر او در پیش از انقلاب اسلامی رابطه مستقیم وجود دارد.

«سنگردی» ها گونه ای از شعر فارسی است که قرن های متوالی، زمزمه مردمان کوهپایه های پنجشیر، در دامنه های کوه های سر به فلک کشیده هندوکش بوده که بیشتر در قالب دوبیتی و رباعی بر زبان مردم جاری می شده و ناشی از عشق و علاقه و سوز درونی هر پنجشیری است که به زبان و شعر فارسی (دری) دارد.سنگردی ها غالبا در کوهپایه ها و کوه و کمر و در کناره رودخانه ها خوانده می شده و مفاهیم کوه و کتل، چشمه و دریا، نشیب و فراز، برف و باران، آسمان و زمین، راز و نیاز، وصل و هجران، فقر و غنا و ... نهفته، و درد و رنج درونی مردم را می توان از لابلای واژه های آن اشعار حس کرد.ترانه های روستایی (دوبیتی ها و رباعی ها) نیز از روزگاران گذشته در فرهنگ و ادبیات ایرانی، از خراسان تا فارس، از شمال تا جنوب واز شرق تا غرب، برجا مانده که همراه با طراوت و شکوفایی وشادابی و سرسبزی زمین، بر زبان مردمان جاری می شده و آنان نیز سوز درون خود را با این ترانه ها و دوبیتی ها بیان می کرده اند. آنچه که در و دوبیتی ها نیز همچون سنگردی ها، نمود بیشتری دارد، راز و نیاز عاشقانه است و غم فراق و سوز دل و فغان از هجرت و جدایی و غربت و بیوفایی معشوق و عهد شکنی و غم از دست دادن جوانی و.... بیشتر خوانندگان آن نیز عاشقانی بوده اند که شاید تنها محل دیدار آنان در همان دامنه کوهستان و در حاشیه چراگاهها و در کنار چشمه سارها بوده است.در این مقاله، ضمن بررسی اشعار سنگردی در سرزمین پنجشیر، و ترانه های روستایی ایران، ویژگی ها و تفاوت های این دو گونه شعر محلی و روستایی نموده خواهد شد.

بهره برداری شاعران ایرانی از باورهای اساطیری و آیینی کهن در ساخت تصاویر و مضامین شعری از همان ابتدای شکل گیری شعر و ادب فارسی در عصر اسلامی، امری رایج و متداول بوده است، اما در میان شاعران ایرانی، افضل الدین بدیل خاقانی شروانی، از این جهت شخصیتی کاملا ممتاز و استثنایی محسوب می شود. عوامل متعددی چون: محل سکونت وی، مذهب مادرش، رویکرد دربار شروانشاهان، تعلیمات عمویش کافی الدین عمربن عثمان، علایق شخصی و … باعث شده است تا خاقانی استفاده ی بسیار گسترده ای از این باورها به عمل آورده و از وجوه و زوایای مختلف، عناصر اسطوره ها و آیین های کهن را مورد توجه قرار دهد.یکی از عناصر خلقت که به دلیل نقش بنیادی و جایگاه ویژه اش در زندگی انسان باستان، مورد توجه جدی ملت های کهـن بوده و بر همیـن اساس، اسطوره ها و باورهای متعددی پیرامـون موجودیت او پدید آمده است، گاو اسطوره هاست که در شعر خاقانی نیز همچون سایر اسطوره ها و آیین ها بازتابی گسترده یافته و دستمایه ی خلق تصاویر و مضامینی ناب را برای شاعر فراهم کرده است. اسطوره ها و باورهایی چون: گاو نخست آفریده، گاو میترا، گاو زمین، گاو فلک، گاو فریدون، گنج گاو، گاو قربان، گاو عنبری، گاو سامری، گاو موسی و…. ما در این مقاله تلاش خواهیم کرد تا ضمن معرفی هر کدام، با استخراج ابیاتی از خاقانی که پیرامون این عنصر پدید آمده اند، به بررسی نقش اسطوره ها، قصص دینی و باورهای کهن در این اشعار پرداخته و هنر او را در خلق مضامین ناب غنایی، وصفی و مدحی و ساخت تصاویری بدیع و خیال انگیز بر پایه ی این باورها روشن سازیم.

در این مقاله قسمتی از منظومه خسرو و شیرین نظامی، یعنی مناظره خسرو و فرهاد، جهت تحلیل ساختاری انتخاب شده است؛ مناظره میان شخصیت های داستانی، از شگردهایی است که در معرفی شخصیت ها و ایجاد کشش و جذابیت در داستان کارکرد مهمی دارد. در این مقاله از روش تحلیل ساختارگرایانه، استفاده شده است. و نگارنده بدون در نظر گرفتن شیوه مکالمه خسرو و فرهاد و صحت و سقم گفته های هر یک، بافت ساختاری شعر(شگرد تقابلی)، ساختار روایت، ساختار محتوایی مناظره، شخصیت پردازی، بار دلالتی واژگان، ساخت نحوی، ساخـت موسیقایی شعــر و نقش واج ها، انسجام متنی (دستوری، واژگانی، پیوندی) را به دقت بررسی نموده است. با این تحلیل ساختاری می توان به تناسب هنری و ظرافت های کلام نظامی پی برد و نشان داد که شاعر در ارائه گفت و گوی نمایشی از نظر هنر و اصول داستان نویسی تا چه حد موفق بوده است و به عنوان یک شاعر سنتی در این شاهکار خود به چه میزان از شگردهای داستان نویسی نوین استفاده کرده است.