پژوهشنامه ادب غنایی
سال:1390 | دوره:9 | شماره:16 |تعداد مقالات:10

فروغی بسطامی از شاعران غزلسرای قرن سیزدهم هجری است وی مدتی از عمر خود را به مدح شاهزادگان قاجاری گذرانید و سپس شاعر دربار ناصرالدین شاه شد. استغراق در آثار و احوال عارفان بزرگ نظیر بایزید بسطامی، حلاج، ابوالحسن خرقانی و دیگر عارفان سبب تغییر حال او و اختیار زندگی درویشی شد. فروغی شاعر دوره بازگشت است. زبان غزلیاتش فصیح و استادانه و نزدیک به زبان سعدی و حافظ است او مضامین عاشقانه غزل خود را از سعدی و مضامین عارفانه را از حافظ گرفته و بسیاری از غزلیات او به تقلید از سعدی و حافظ است. در این مقاله ضمن بررسی ویژگی های غزل فروغی میزان تاثیرپذیری او از شاعران قرن هفت و هشت مورد بحث و بررسی قرار می گیرد.

تحلیل عناصر داستانی و روایی بر اساس نظریه های ادبی از چند جهت لازم است، نقد ادبی را روش مند می کند، امکان بازیابی و ارزشیابی متون ادبی کهن ادب فارسی فراهم می شود؛ دیگر این که صحنه نقد و نظر از شوائب پاک شده و معیارهای علمی هدایت گر فرضیه ها و ادعاها خواهد شد.بر این اساس متنی از داستان پرداز بزرگ ادب داستانی، نظامی گنجوی، انتخاب شد تا بر اساس روش های موجود در نظریه ادبی بویژه نظریه ساختارگرایی نقد و تحلیل شود، در این رهگذر معلوم شد که داستان چهارم در گنبد سرخ که روز سه شنبه اتفاق افتاد از حیث ساختاری روایتی کامل با همه اجزای کافی برای یک اثر داستانی کامل است. شاعر (نظامی) جز به ضرورت از نشانه استفاده نکرده و بیشتر کنش فاعلی شخصیت ها با مخاطب سخن می گویند و داستان را پیش می برند و شخصیت ها را معرفی می کنند. این شیوه از هنرهای زیبای نظامی در پرورش داستان است .

بررسی تاثیرپذیری از شعر شاعران، از جذاب ترین مقوله های نقد ادبی امروز است. شعر شفیعی کدکنی از رهگذر تاثیرپذیری از اشعار سنتی و معاصر فارسی و با توجه به رویکرد بینامتنیت قابل مطالعه است. بینامتنیت به رابطه میان متن های ادبی اطلاق می شود. این اصطلاح نخستین بار توسط ژولیا کریستوا در اواخر دهه شصت میلادی پس از بررسی آرای باختین مطرح شد. شعر «م.سرشک» به دلیل سرشار بودن از پشتوانه فرهنگی و توجه بسیار به شعر سنتی و معاصر فارسی از عناصر و مناسبات بینامتنی فراوانی برخوردار است. در این مقاله، تاثیرپذیری شفیعی کدکنی از شعر سنتی و معاصر فارسی مورد بررسی قرار می گیرد. در ابتدا به تاثیر سبک های کلاسیک شعر فارسی _ به ویژه سبک خراسانی _ بر آثار «م.سرشک» پرداخته شده و سپس، گذر شفیعی کدکنی از شعر سنتی به شعر نو و تاثیرپذیری های هنری او از شاعران معاصر ایران _ به ویژه اخوان ثالث _ مطالعه شده است.

حبسیه (زندان نامه)، شاخه ای مهم از ادبیات غنایی به شمار می رود. حبسیه، بیان حال و شکوه و فغان شاعر در سوگ آزادی خویش و به عبارتی دیگر آیینه تمام نمای روزگار اختناق و افشاگر روزهای تلخ اسیری شاعر است. در طول تاریخ ادبیات فارسی و عربی، شاعران بسیاری (به دلایل مختلفی از قبیل سیاسی، اعتقادی، دینی و ...) به زندان رفته اند و طعم حبس و اسارت را چشیده اند و با قدرت بیان، به ثبت لحظه های سخت و اندوهبار خویش پرداخته اند.زندان نامه های فارسی و عربی به سبب طبیعت خاص خود، از جنبه های مختلف چون مضامین، توصیفات، صور خیال و عناصر ادبی و ... نیازمند بررسی های موشکافانه و دقیق است. در این پژوهش به بررسی اوصاف ظاهری زندان و احوال درونی در زندان سروده های دو ادب فارسی و عربی پرداخته شده است. در زندان نامه های فارسی و عربی، شاعر علاوه بر اوصاف ظاهری زندان (زنجیر، زندانیان، زندانبان و ...) از حالات درونی خود نیز ابیاتی می آورد که در آن از بی گناهی خود، آزادی، غم و اندوه و ... سخن می گوید؛ بنابراین نگارنده در این مقاله بر آن است که مضامین وصفی را در زندان سروده های فارسی و عربی که از دو جهت (وصف ظاهری زندان و وصف احوال درونی) قابل بررسی است، مورد کنکاش قرار دهد تا این جنبه ادبی از شعر زندان در دو ادب فارسی و عربی آشکار گردد.

مقاله حاضر به منظور بررسی و مقایسه لیلی و مجنون نظامی و فراق نامه سلمان ساوجی، به شیوه کتابخانه ای نوشته شده است و یافته های پژوهش به شکل توصیفی و تحلیلی ارائه شده است.لیلی و مجنون نظامی، بی شک، یکی ازشاهکارهای غنایی ادب ایران و جهان است. چنین اثر ژرفی در کنار التذاذ هنری حاصل از آن، توانایی آن را دارد که همواره مورد بازاندیشی و تامل قرار گیرد تا بدین وسیله بتوان با ژرف اندیشی و غور در ساختمان، محتوای درونی و سایر توان های ساختاری نهفته در آن، موارد ارزشمندی را یافت. هدف از تدوین این مقاله آن است که داستان "لیلی و مجنون" نظامی و "فراق نامه" سلمان ساوجی از نظر محتوایی با هم مقایسه شود؛ از آن جایی که سلمان ساوجی از مقلدان نظامی محسوب می شود مقاله تلاش دارد تا تاثیرات نظامی بر فراق نامه را تبیین نماید. به همین دلیل محور کلی این مقاله بررسی امکانات ساختاری نهفته در این دو اثر است.

محمد زهری، یکی از چهره های شاخص شعری در دوره معاصر است. وی از جمله شاعران نوپردازی است که بین دهه های 1330 تا 1350 یکی از درخشان ترین دوره های شعر فارسی را رقم زدند، این دوره یکی از مهم ترین و شکوفاترین دوره های شعر نو در ایران محسوب می شود. مضامین بیشتر شعرهای او را عشق و اجتماع تشکیل می دهد که بر حول محورهای فکری از جمله تنهایی، یاس و نومیدی، یافتن امید در دل نومیدی و .... می چرخد. تاثیر رویدادهای تاریخی، اقتصاد نابسامان، نبودن رفاه اجتماعی، آزادی و استقلال در کشور و همچنین تاثیر و نفوذ مکاتب ادبی اروپایی چون رمانتیسم، سمبولیسم و ... از مجموعه عواملی است که شرنگ یاس و تنهایی و مرگ را در کام شاعر ریخته و سبب سرخوردگی و یاس شاعر از زندگی شده است. در این مقاله سعی شده است که درون مایه اشعار شاعر همراه با تشریح محورهای فکری به روش توصیفی و تحلیلی مورد نقد و بررسی قرار گیرد.

ژانر ادبی غنایی، در حقیقت مبین مجموعه ای گسترده و بی پایان از حالات تمرکز یافته روانی گوینده است که پرده از احساسات و عواطف پنهان شاعر برمی دارد. این گونه ادبی، بازتاب تخیلی عواطف و زاییده حالات متغیر ضمیر شاعر است که با «بیانی موزیکال و آهنگین»، تصویرگر حوادث ذهنی او می شود و می توان آن را تفسیر و واکاوی اندیشه های نهفته و لایه های معنایی نهاد گوینده دانست. در این گونه ادبی «درون مایه شعری» بر محور «من» شاعر استوار است و تحت تاثیر انگیزه های عینی و اشتغالات ذهنی به سخن در می آید.و اما هدف اصلی این نوشتار، انجام پژوهشی تحلیلی جهت دست یابی به نقطه نظرهای شاعر و زمنیه های غالب اندیشه و تفکر او از منظر بازتاب تخیلی عاطفه، حالات تمرکز یافته روانی، لایه های معنایی درونی است که در قالب الگوهای غنایی و به گونه ای فشرده و اثرگذار نمود می یابد. روش اصلی تحقیق بر مبنای «تحلیل محتوا» استوار بوده است.بررسی و تحلیل بسامد کاربردی این گونه درون مایه ها در دیوان «محمدولی دشت بیاضی»، نتایج ذیل را به دست می دهد: مدح فرمانروایان و کارگزاران (397 مورد: 54 درصد)، مدح و منقبت اولیا و انبیا (166: 22 درصد)، مفاخره (79: 10 درصد)، هجویه (54: 7 درصد)، مفاهیم تغزلی (39: 5 درصد).

رودکی پدر شعر فارسی و بزرگترین شاعر دوره سامانی است. با اینکه از اشعار بی شمار او کمتر از هزار بیت به دست ما رسیده و حدود نصف آن تک بیتی های پراکنده از مثنوی ها و قصاید و تغزلات اوست، تنوع قالب ها و معانی شعری در آنها قابل ملاحظه است. اولین و بهترین نمونه های قصیده، تغزل و غزل ملحون و رباعی (از لحاظ قالب) و مدیحه و هزل و هجو و مرثیه و حسب حال و وصف و حکمت و پند و اندرز و اخلاق و خمریه را (از جهت محتوا و معنا) در اشعار او می توان دید.از جمله معانی شعری عاطفی و حکمت آمیز در دیوان او، بیان بی اعتباری و بی ثباتی دنیا و ناپایداری مواهب و لذت های آن، احاطه و غلبه مرگ بر سرنوشت آدمی، اظهار عجز و حیرت در مقابل بازی های چرخ و جبر و تقدیر غالب و دعوت به مستی و بی خبری و خوشباشی و اغتنام فرصت است که مضامین رباعیات خیام را تداعی می کند. این نوع مضامین در شعر شاعران پیش و بعد از خیام سابقه دارد و بیشتر باید به مثابه یک عنصر فرهنگی و انسانی تلقی شود تا فلسفه و جهان بینی انحصاری فردی خاص.از این رو سخن گفتن از تاثیر و تاثر در چنین مواردی دور از احتیاط است ولی در هر حال رودکی در این زمینه دو حق مسلم بر گردن خیام دارد؛ 1- اولین کسی است که قالب و وزن رباعی را اختراع کرده یا حداقل در شکل گیری و کمال آن کوشیده است و 2- در نگرش حکیمانه به هستی و خلق این نوع مضامین عاطفی و حکمت آمیز بر خیام تقدم دارد.

انسان موجودی است آینده نگر که هرگز از اندیشه مرگ رهایی نداشته است. مرگ به عنوان تجربه ای مبهم و تکرار ناشدنی عموما هراس آور است. این هراس تحت تاثیر عوامل گوناگونی هم چون باورها، ساختار اندیشه، ویژگی های شخصیتی و روانی، شیوه زندگی انسان، شرایط روزگار و ... قوت و ضعف می یابد و بازتاب های متفاوتی در گفتار و کردار آدمی بر جای می نهد.فردوسی حکیمی است که تاملات فلسفی بسیاری درباره مرگ دارد و این اشتغال ذهنی او به صورت مرگ هراسی و مرگ گریزی ظهور می یابد؛ اما حکیم ناصرخسرو بر خلاف فردوسی در سروده های خویش نه چندان توجهی به مرگ دارد و نه از مواجهه با آن می هراسد.این مقاله بر آن است تا با کمک روش توصیفی – تحلیلی، واکنش های متفاوت دو شاعر حکیم و مسلمان را به هنگام مرگ اندیشی بازنماید و به بیان دلایل هراس فردوسی و امنیت خاطر ناصرخسرو بپردازد.

یکی از مباحث مهم حافظ شناسی در دوران معاصر، بحث و تحقیق درباره چگونگی و میزان تاثیر پیشینیان بر شعر حافظ است؛ چراکه در میان سخنوران فارسی، کمتر کسی به اندازه حافظ به اشعار شاعران دیگر توجه داشته و در دواوین آنها تفحص و کندو کاو نموده است. از این رو در دیوان او با توجه به میزان اشعار و تعداد غزلیات، بیش از دیوان هر شاعر غزلسرای دیگر، تضمین، اقتفا، استقبال، نقل مضامین و مفاهیم سروده های دیگران، به خصوص شاعران پیش از او وجود دارد. تاثر حافظ از شاعرانی چون سعدی، مولانا، کمال اسماعیل، جمال عبدالرزاق، ظهیر فاریایی، نظامی، عطار، خاقانی، انوری، معزی، ادیب صابر و... در منابع مختلف مورد بحث و تحلیل قرار گرفته ولیکن میزان اثرپذیری حافظ از یکی از شاعران ناشناخته شعر فارسی به نام سیدسراج الدین سگزی، شاعر قوی دست قرن هفتم هجری، تاکنون مورد تحقیق و مطالعه قرار نگرفته است که این پژوهش بر آن است تا برای نخستین بار تا حد مقدور به این مهم بپردازد.