پژوهشنامه علوم سیاسی
سال:1391 | دوره:7 | شماره:3 (27) |تعداد مقالات:9

این پژوهش تلاشی است در جهت تبیین قدرت های اجتماعی در یک متن گفتمان مدار ادبی به نام گلستان. در این تبیین عوامل قدرت و ایدئولوژی در اجتماع قرن هفتم نقش مهمی ایفا می کنند. دغدغه این تحقیق کشف راهبردها و ابزارهای گفتمان مداری است که منجر به ایجاد سلطه و نابرابری در جامعه و تبلور این نابرابری در زبان می شود.برای این منظور از نظریه های مایکل هلیدی جهت تحلیل متن (فرانقش اندیشگانی با تمرکز بر فرآیندها و نام گذاری ها) و نورمن فرکلاف جهت تبیین ابعاد اجتماعی در سه سطح توصیف، تفسیر و تبیین و چگونگی پیوند آن با متن استفاده شده است. در نهایت یک گفتمان مقتدر مرکزی با عنوان «گفتمان حکومتی» تعریف شد. با تبیین نقش و جایگاه مشارکان این گفتمان به این نکته دست یافتیم که گفتمان حکومتی برای مشروعیت بخشی به حضور خود و تثبیت آن در جامعه از ایدئولوژی ای یاری می گیرد که او را دست نشانده و تاییدشده از طرف خداوند معرفی می کند.

این مقاله ناظر به ساختار ذهنیت سیاسی ایرانیان و تلاش برای بازیابی هویت در دوره مدرن است. اگر اسلام سیاسی را مهم ترین پاسخ جمعی برای بازیابی هویت در ایران پس از دهه 30 به شمار آوریم، در صددیم بدانیم قرآن چه نقشی در آن بر عهده گرفته است. اسلام سیاسی از منظرهای گوناگونی موضوع بررسی واقع شده است. این مقاله، از دریچه تلاش روشنفکران برای بازگشت به قرآن، به مطالعه ساختار معنایی اسلام سیاسی همت گماشته است. این مطالعه که حاصل مطالعه ای تجربی با روش های اولیه آماری است، تصویری از میزان استناد به آیات قرآن در دوره های مختلف حیات روشنفکری به دست می دهد و آنگاه با توجه به موضوعات محوری مورد توجه این روشنفکران، ساختار معنایی اسلام سیاسی و تطورات آن طی حیات سنت مذکور را مورد بحث و بررسی قرار می دهد.

مقاله حاضر، تلاش دارد ضمن بازخوانی آرا و اندیشه های مکتب نوسلفی و بیان تفاوت های آن با مکتب فکری وهابی، سلفی سنتی و سلفی اصلاح طلب، میزان تاثیرگذاری آن بر روند فکری تشکیلات القاعده را مورد بررسی و کنکاش قرار دهد. بررسی ها دلالت بر این دارد تشکیلات القاعده در جهان عرب و غیرجهان عرب، از اندیشه ها و آرای مکتب نوسلفی تاثیر مستقیم پذیرفته و بر اساس آموزه های این مکتب اعتقادی، اقدامات عملی و جهت گیری های رادیکال خود را استوار ساخته است؛ به عبارت دیگر، اگر تاثیرپذیری عمیق تشکیلات یاد شده از اعتقادات و اصول فکری نوسلفیسم نبود، القاعده هرگز نمی توانست دست به چنین سطحی از خشونت در کشتن مردم بی گناه، چه مسلمان و چه غیرمسلمان بزند. شکل گیری روند فکری القاعده از اندیشه ها و اعتقادات مکتب نوسلفی تاثیر پذیرفته و این اندیشه تا اندازه زیادی منافع جمهوری اسلامی ایران را در منطقه با چالش مواجه می سازد.

شاهنامه، حاصل تلاش فردوسی در دورانی پرآشوب است. فروپاشی نظم سیاسی و ناامنی های سیاسی و اجتماعی ناشی از آن، آشکارترین جنبه زندگی اجتماعی آن دوران به شمار می آید. سرودن شاهنامه را باید تلاشی آگاهانه در راستای حفظ هویت ایرانی و کوشش در جهت استقرار امنیت اجتماعی، ثبات سیاسی و برقراری حکومت خردمندانه دانست. شاهنامه با شکل گیری حکومت آغاز می شود، با نقش حاکم در پیدایش مشاغل و تقسیم کار اجتماعی ادامه می یابد. سراسر شاهنامه بازگویی اقدامات و سرنوشت پادشاهان و نخبگان است. بر این اساس، این نوشتار با روش توصیفی تنها به ویژگی های حکمرانی و سیاست در شاهنامه عنایت دارد؛ به عبارت دیگر تلاش می شود برای این پرسش ها، پاسخ های مناسب ارائه شود: شاهنامه از کدام منظر به سیاست و حکومت می نگرد، اقتدار سیاسی بر چه پایه هایی استوار است و انواع حکومت چگونه تقسیم بندی شده اند.

گسترش سریع اینترنت و فناوری های ارتباطی در کشورهای اسلامی این پرسش را مطرح می سازد که این رسانه ها و واسطه های ارتباطی چه نقشی در جنبش ها و تحولات اجتماعی و سیاسی در این کشورها بازی می کنند. این مقاله فضایی را که اینترنت و فناوری های جدید در اختیار جنبش های اجتماعی گذاشته اند، تحلیل می کند و در مطالعه ای موردی به بررسی رابطه اینترنت و رسانه های دیجیتالی با جنبش اجتماعی در مصر و تاثیر فعالیت های مجازی چالشگران جامعه سیاسی بر کنش های اجتماعی و سیاسی این کشور، می پردازد. به این منظور با مبنا قرار دادن نظریه بسیج منابع چارلز تیلی به عنوان چهارچوبی معرفت شناختی و روش شناختی در تحلیل جنبش اجتماعی، نقش و تاثیر فضای مجازی را در فرآیندهای مدل بسیج (قدرت، بسیج، منافع، سازمان، سرکوب- تسهیل و تهدید- فرصت) و عناصر مجموعه کامل نمایش جنبش اجتماعی (ارزشمندی، اتحاد، تعهد و تعداد) بررسی کرده و نشان داده ایم که تعامل موفق بین فضای مجازی و جنبش اجتماعی ناشی از انطباقی پویا میان کارویژه های گروه های اجتماعی و سیاسی در جهان واقعی و جهان مجازی است. در پایان، چشم انداز بالقوه ای را در رابطه اینترنت و فعالیت اجتماعی در کشورهای اسلامی نشان می دهد و بر این فرض مبتنی است که الگوی تعامل اینترنتی به ظهور و تقویت بعضی از عناصر تئوری بسیج منابع تیلی کمک می کند؛ به ویژه اگر اینترنت نسبت به علایق افراد در دنیایی واقعی همدلی و همراهی نشان دهد.

این مقاله به بررسی دیدگاه های چهار فیلسوف معاصر ایرانی درباره منشا و منوال انحطاط اندیشه سیاسی در ایران متاخر می پردازد. هر کدام از این متفکران نماینده یک نحله فکری محسوب می شوند: رضا داوری متفکری «هویت اندیش»، انحطاط را بر مبنای «بحران عالمگیر غرب زدگی» تبیین می کند. در مقابل، سید جواد طباطبایی در مقام متفکری متجدد بر مبنای «هبوط فلسفه و شرایط امتناع اندیشه» و به خصوص اندیشه سیاسی به طرح نظریه انحطاط می پردازد. عبدالکریم سروش در جایگاه یک متفکر نواندیش دینی، انحطاط مسلمین و نه مورد خاص ایران را موضوع تامل خود قرار می دهد؛ و آرامش دوستدار در نقطه مقابل سروش با نقد رادیکال و نیچه ای بر نهاد دین، «سیطره تاریخی تفکر دینی» بر حیات اجتماعی ایرانیان را عامل انحطاط می داند. به نظر می رسد در میان این نظریه پردازان، طباطبایی روایت جامع تری را از نظریه انحطاط عرضه می کند. وجه مشترک همه این متفکران بی اعتنایی به ساحت پراکسیس یعنی صورت بندی اجتماعی ایده و توقف تئوری در عالم ذهن و سطح انتزاع است، به طوری که توان توضیح حداقل پیشامدها و روندها را ندارند. آنچه در پی می آید کاوش و ارزیابی منطق و ساز و کار نظریه های چهارگانه است. همه این متن در پی پاسخ بدین مساله است که کانون تراکم یا موتور محرکه امتناع اندیشه در چه حوزه ای است. به عبارت دیگر شرایط ایجاد و امتداد سرشت اندیشه چیست که در ایران متاخر، مفقود شده است.

مقاله حاضر در پی آن است تا با نگاهی موشکافانه، آرا و اندیشه های منظومه فکری مهدی بازرگان را مورد واکاوی و بررسی قرار دهد. دستگاه فکری ایشان را می توان در دو مرحله فکری مورد بررسی و شناسایی قرار داد. بازرگان در مرحله اول تفکر خویش، تلقی حداکثری از دین را مورد توجه قرار داده و این نظر را به کرسی می نشاند که آموزه های اسلام ناظر به تمامی شوون و جنبه های زندگی است. از منظر این نواندیش دینی، هم ساحت نظر و هم ساحت عمل و هم چگونگی سیاست ورزی و مدیریت کلان و حتی علم تجربی از دین قابل استخراج است. بازرگان در این دوره، گرایشی علمی- اجتماعی یا به تعبیری برون گرا و سیاسی به دین دارد و وجهه همت خویش را در همنشینی و آشتی دادن علم و دین قرار می دهد. این طرز تلقی حداکثری بازرگان از نقش دین در جامعه و دولت، در آخرین سخنرانی وی با عنوان «خدا و آخرت؛ هدف بعثت انبیا» دچار نوعی دگردیسی پارادایمی می شود و همچون متفکران سکولارمسلک، تفکر دین برای دنیا را زیان بار می خواند و نقش دین را به ساحت خصوصی افراد تقلیل می دهد. رویکرد روش شناسانه مقاله در این بررسی تحلیل محتوای کیفی است که بر اساس آن، آثار بازرگان در این دو دوره فکری به منزله بازتابی از گفتمان غالب در هر عصر تحلیل می شود. یافته های این مقاله نشان می دهد نحله نواندیشی دینی با رویکرد علم گرایانه به پیش قراولی مهدی بازرگان به دلیل صبغه برون دینی و تاکید مفرط بر بهره گیری از آموزه های پوزیتیویستی و کارکردگرایانه، مقومات اصیل درون دینی را به محاق می برد و در نهایت در وادی سکولاریزم و تلقی حداقلی از دین در می غلتد.