علوم محیطی
سال:1385 | دوره:3 | شماره:12 |تعداد مقالات:9

رشد سریع تهران در دهه های اخیر سبب از بین رفتن ظرفیت های زیست محیطی شهر گردیده است و این امر همچنان ادامه دارد. رود دره های شمالی شهر که نقش بسیار مهمی در کاهش آثار سوء ناشی از آلودگی ها و بحران های زیست محیطی شهر دارند نیز از این قاعده مستثنی نیستند. این شبکه های بهم پیوسته خاک و آب که از دیرباز توسط استفاده کنندگان حفاظت می گردید و اقلیم این نواحی را پایدار نگاه می داشت، به تدریج در معرض زوال و نابودی قرار گرفته است. بنابراین توجه ویژه به ظرفیت های زیست محیطی این نواحی ضروری است. در این مقاله رود دره های شهر تهران به عنوان پتانسیلی برای زیرساخت سبز دیده شده اند و از میان آن ها، رود دره درکه مورد توجه قرار گرفته است. پس از توصیف این رود دره و تشریح اجزای آن، اصولی برای برنامه ریزی این رود دره به عنوان یک زیرساخت سبز بیان گردیده و به دنبال آن راهبردهایی نیز جهت پیاده سازی این اصول تدوین گردیده اند.

این مقاله در پی تحلیل رویکرد علوم دقیقه در شناخت طبیعت، و نگرش فراگیر آن در ارزش گزاری طبیعت و پاره ای از اثرات تحدید کننده آن می باشد. علوم دقیقه و نگرش علمی حاصل از آن در قرن گذشته، همواره سعی در بازشناسی طبیعت به عنوان یک نورم قابل فهم را داشته است. لذا تعمیم گزاره های علمی در قالب نگاهی فراگیر به طبیعت فارغ از بستر فرهنگی و رابطه آن با مفهوم جهانی طبیعت، وجه نامتعادل و گاه متعدی را به طبیعت از بشر به نمایش در آورده است. امروزه جهان علم تعاقب نقد علوم دقیقه به ساحت تازه ای از نگاه علمی قدم گزارده است. این نگاه که در ادامه مکتب ساختارگرایی وینکنشتاین و پارادایم شیفت کوهن قرار دارد؛ با نام واقعیت گرایی سازنده مطرح گردیده است. در این نگرش فهم یک گزاره علمی تنها زمانی به شکل جامع ممکن است که در پارادایم متفاوتی از پرادایم مولدش درک و بررسی گردد که این فرایند را بیگانه یابی نامند اما این فهم زمانی به عمق نهایی می رسد که نه تنها در پرادایم متفاوت علمی بلکه در بستر متفاوت فرهنگی به وقوع بپیوندد و به اصطلاح بیگانه یابی شود. این بدین معنی است که فلسفه علم از این دریچه ساحتی تازه ای از رابطه طبیعت و فرهنگ در فهم محیط و رابطه محیط مصنوع و طبیعی دست یافته است. این مقوله و چگونگی دست یافتن به ساحت مزبور در این مقاله مورد بحث قرار گرفته و در نمونه ای از مراسم کاشت و تولید برنج در ژاپن به تصویر کشیده شده است.

هدف این مقاله معرفی جایگاه مدلسازی سیمای سرزمین در تجزیه و تحلیل اثرات محیطی و برنامه ریزی محیطی است. مدلسازی سیمای سرزمین به جای مدلسازی منطقه ای استفاده می شود تا اشاره شود هم اثرات بوم شناختی مربوط به منطقه و هم اثرات اقتصادی و اجتماعی مربوط به عملکرد انسان هر دو مورد توجه اند. برنامه ریزی سیمای سرزمین متاثر از نهاد خود میان تخصصی بوده و تاکید دارد خاک شناسان، بوم شناسان سیمای سرزمین، برنامه ریزان سیمای سرزمین، و دیگر متخصصین کارشناس از ابتدای مسیر با هم همکاری نمایند. در روند برنامه ریزی، اصل ارتباط اولیه بین تخصص ها مورد تاکید فراوان است. این اصل به ارتباط اولیه و واقعی بین واحدهای تخصصی اشاره دارد که از مفهوم عمومی ارتباط ثانویه بین تخصص ها پیشی می گیرد. در ارتباط ثانویه تخصصی، نتایج مستقلا محاسبه شده مدل ها فقط در انتهای مسیر مطالعه در تعامل با هم قرار می گیرند. "واحد پژوهش برنامه ریزی و طراحی محیط" پژوهشکده علوم محیطی برنامه پژوهشی خود را به سمت استفاده از نظریه های نوین با رویکردهای چند تخصصی و میان تخصصی سوق داده و قصد دارد چارچوب مفهومی "عوامل و اثرات تغییر بوم شناختی سیمای سرزمین" را تحت عنوان بنیانی علمی در تصمیم گیری های مربوط به کاربری زمین بکار بگیرد. این مقاله، ابتدا توضیحی مقدماتی درباره خواست های تخصصی و روندهای سیمای سرزمین ارایه نموده، چارچوبی مفهومی بر اساس نوعی خاص از مطالعات تغییر سیمای سرزمین که در آن اصول و نظریه های بوم شناسی سیمای سرزمین به عنوان اصلی علمی در بیان تغییرات سیمای سرزمین به کار می رود را معرفی می نماید. در انتها، در راستای برنامه مطالعات میان تخصصی تغییر سیمای سرزمین توصیه های ارایه نموده، موضوعات کلیدی در باب چارچوب مفهومی "شبکه های بوم شناختی"، قابل استفاده در مدلسازی بوم شناختی سیمای سرزمین، را معرفی می نماید.

توسعه پایدار استراتژی است که به دنبال حصول اقتصادی قوی محیطی پاک و عدالت اجتماعی است به طوری که جامعه نیز در فرایند توسعه دخیل باشد. این رویکرد نه تنها برای نسل حاضر بلکه برای آیندگان نیز توانایی خلق جامعه ای سالم و پایدار را دارد. در حوزه محیط پاک پارک های شهری عنصر مهمی در ایجاد یک شهر پایدار می باشند. آنها فرصت هایی در زمینه های مختلف همچون ارتقای کیفی محیط امکان تفریحات فعال و غیرفعال و محیطی زیبا را فراهم می نماید. شهر تهران یکی از بزرگترین شهرهای دنیا با تمرکز انسانها و منابع در درون خود از مشکلات محیطی و اجتماعی فراوانی رنج می برد. در حال حاضر بزرگترین مشکل محیطی آن آلودگی هواست. تهران یکی از آلوده ترین شهری های دنیا است. شهرداری تهران برای حل این معضل تلاش های بی وقفه ای انجام داده است همچون ایجاد فضاهای سبز شهری گرچه هنوز استراتژی و برنامه ریزی دقیقی در مورد توسعه فضاهای سبز شهری در تهران وجود ندارد. برای یافتن مهمترین نقش پارک های شهری در تهران این تحقیق انجام پذیرفته است. داده ها با تکنیک پرسشنامه از بین افراد 12 سال به بالا در درون و بیرون پارک به دست آمده است. این تحقیق کلیه انواع پارک های شهری را شامل می شود. مقاله حاضر به یافتن مهمترین نقش پارک های شهری می پردازند عناصری که در ایجاد یک محیط پایدار بسیار موثرند.

موضوع احداث سد سیوند و مکانیابی حساس آن در منطقه پارسه- پاسارگاد یعنی بین آثار به جا مانده از تخت جمشید و پاسارگاد، از موضوعات مهم و در عین حال نگران کننده از نظر متخصصین باستان شناسی است، چرا که این امکان وجود دارد که سد با انباشت آب و تغییر سامانه آبی منطقه، باعث تخریب این دو اثر جهانی که توسط یونسکو به عنوان میراث جهانی ثبت گردیده اند، شود. علاوه بر آن احداث امکان کاوش ها بیشتر در منطقه را به شدت کاهش می دهد. در حال حاضر احداث سد تا اتمام تحقیقات باستان شناسان در منطقه، به کندی پیش می رود. هدف از این تحقیق افزایش اطلاعات و مستندات باستان شناسی مربوط به این منطقه با ارزش است. مورد مطالعه خاص آن بستر محیطی تخت جمشید و پاسارگاد می باشد. جهت پرهیز از تخریب های محیطی که به واسطه حفاری های باستان شناسی ایجاد می شود، در این تحقیق با استفاده از روش ها و فناوری های تکمیل کننده یکدیگر یعنی کاربرد لایه های متفاوت اطلاعات در زمینه های محیطی از جمله زمین شناسی، هیدرولوژی، و هیدروژئولوژی و نیز اطلاعات باستان شناسی، استفاده از عکس های هوایی و تصاویر ماهواره ای، اطلاعات مورد نیاز جمع آوری و مورد تحلیل قرار گرفتند. کاربرد GIS و پردازش تصویر، امکان ترکیب و همبستگی اطلاعات و لایه های متفاوت محیطی و تاریخی را فراهم نمود. نتایج تحقیق شامل بر سه یافته مهم زیر در زمینه باستان شناسی منطقه است: 1) تعیین پهنه های شامل آثار باستانی مدفون شده در منطقه پارسه - پارسارگاد، که متمرکز بر محیط طبیعی دو پایتخت هخامنشی یعنی دشت فروردین (بستر محیطی تخت جمشید) و دشت مرغاب (بستر محیطی پاسارگاد) است. 2) تعیین احتمال وجود برج و بارو در اطراف مجموعه تخت جمشید، و 3) مکان یابی دریاچه باستانی پاسارگاد.

سوانح طبیعی چون زلزله و سیل به کرات در دل طبیعت اتفاق می افتد. زمانی که این حوادث موجب تخریب وسیع در یک منظر فرهنگی چون شهر بم و ارگ آن می شود باید راهکارهایی پایدار را برای بازسازی محیط جست. کشف الگوهای زندگی مردم و شناخت کالبد حاصل از آن در طراحی با مشارکت مردم حاصل می آید. این مقاله بر اساس تجربه بم در پروژه شهرهای مناسب کودکان (Child Friendly Cities) پس از زلزله سال 1382 نوشته شده است. پیام اصلی این مقاله در بازسازی سوانح طبیعی نیاز به دستیابی به تصوری است که از کشف و درک الگوهای فرهنگی و طبیعی حاصل آمده است. این آگاهی از شناخت عمیق در رابطه میان فرهنگ و طبیعت ایجاد می شود. در این رابطه نقش باغ به عنوان یک عنصر تاریخی، فرهنگی و طبیعی اهمیت خاصی پیدا می کند که رابطه ای مفهومی در زندگی روزمره مردم ایفا می نماید. در شهر بم با استفاده از نظرات کودکان از طریق آشنایی گام به گام آنها با موضوعات طراحی شهری و استفاده از روش های تصمیم سازی به مفاهیم الگوهایی که متضمن کیفیت های زندگی و کالبدی است دست می یابیم. نهایتا در خلق فضاهای آموزشی و شهری عرصه های منظر آموزنده از طبیعت به منصه ظهور رسیدند که در بارور شدن امکانات ذهنی کودکان و تنوع محیط برای سایرین نقش اساسی دارند.

مرور زلزله های ایران طی سه دهه اخیر از سال 1352 تاکنون نشان دهنده وقوع زلزه های بسیاری است که 8 مورد آن دارای بزرگی بیش از 7 بوده است. بررسی سوانح طبیعی بزرگ جهان در قرن بیستم میلادی نشان می دهد چهار مورد از بزرگترین زلزله های صد سال اخیر در ایران اتفاق افتاده است. برابر شواهد فوق و نقشه های تکتونیکی، ایران منطقه ای با فعالیت لرزه خیزی زیاد است که وجود ان در کلیه عرصه های فعالیت انسانی خصوصا معماری و ساخت و ساز همواره باید مد نظر قرار گیرد. پیشگیری از خطرات ناشی از سوانح طبیعی خصوصا زلزله از طریق ملحوظ نمودن اصول معماری و شهرسازی و اجرای نظام کنترل ساخت و ساز شهری و روستایی از الزامات اساسی و راهبردی مهم در توسعه کشور است که می تواند به کاهش خسارات مربوطه و توسعه پایدار سرزمین کمک نماید. از این منظر بررسی نحوه آسیب پذیری بناها به هنگام وقوع زلزله و اتخاذ شیوه های مناسب با شرایط اجتماعی اقتصادی کالبدی و محیط طبیعی از مهمترین کارهایی است که باید مورد توجه قرار گیرد. نادیده گرفتن نقاط آسیب پذیر عناصر انسان ساخت از جمله بناها و بی توجهی به آنها باعث می شود تا زنجیره تداوم خسارات ناشی از زلزه کماکان ادامه یابد. نظر به اینکه از میان سوانح طبیعی دو دهه اخیر زلزله خرداد 69 منجیل و دی 82 بم از نظر شدت تخریب و تلفات بسیار فراتر از سوانح قبلی بوده اند و مستندات موجود در مورد آنها بیشتر از زلزله های گذشته است، آسیب شناسی عناصر انسان ساخت در این دو زلزله مورد بررسی و تامل قرار گرفته است.

این مقاله درباره انتظار مردم از طبیعت و میزان پاسخگویی طبیعت به خواسته های انسان است. آیا می توان هماهنگی میان توان محیط و آمال انسان ها در ایجاد تغییرات در محیط یافت. موضوع اساسی در فرآیند پی گیری اهداف ارزشمند انسانی در رابطه با محیط تعریف رابطه هماهنگ بشر و سایر اجزا و عناصر طبیعت است. بررسی فرضیه های مطلوبیت (Preference) و قابلیت (Affordance) و رابطه بین این دو در نمونه های موردی چون سواحل کوهالا (Kohala) در جزیره هاوایی و تپه های عباس آباد در تهران به آزمون گذارده می شود. در این فرآیند اصول پایداری به عنوان معیارهای تاثیرات محیطی شکل می گیرند. نهایتا در تفسیری نوین از طبیعت، بشر با ارزش هایی منطبق بر شرایط هماهنگ در طبیعت تغییری را از طبیعت انتظار نخواهد داشت که با فرآیندهای طبیعی ناسازگار باشد.

این مقاله به مطالعه باغ های تهران از دوره پادشاهی قاجار تا پهلوی می پردازد. که با نگاهی اجمالی به نقشه قدیم تهران مشاهده می شود، با توجه به موقعیت و مکان یابی پیدایش قدیمی که متاثر از توان محیطی بستر بوده است؛ در گذر زمان، از یک سو ابتدا موجب رشد درون گرایی شهر و تقویت ارک مرکزی و از سوی دیگر رشد برون گرایی یعنی توسعه شهر تهران گردیده اند. در عین حال در دوران اخیر اکثر این باغات به علت توسعه شهر تهران، تخریب شده و فقط تعداد کمی از آنها باقی مانده اند. به همین خاطر شناسایی عناصر ساختاری و نظام حاکم در آن، نسبت تمایز این الگو به الگوی باغ سازی ایرانی و نقش آنها در توسعه شهر تهران به طرف کوهپایه، از جمله اهداف این مقاله است. در این مطالعه با توجه به اهمیت مسایل سیاسی، اقتصادی و اجتماعی در توسعه شهر تهران، نظام رایج باغ های تهران و نقش آنها در جهت دهی شهر از طریق بررسی باغ نیاوران مورد ارزیابی قرار می گیرد.