تحقیقات علوم قرآن و حدیث
سال:1387 | دوره:5 | شماره:2 (پیاپی 10) |تعداد مقالات:8

با گسترش مباحث جدید در حوزه علوم اجتماعی و انسانی، دیدگاه های نو برای تبیین علل تفاسیر گوناگون و مختلف از یک متون در دوره های تاریخی ارایه شده است. از جمله این دیدگاه ها طرح مفهوم میثاق اجتماعی (قرارداد اجتماعی) و نقش آن بر فهم تفسیر از یک متن است. استفاده از این مفهوم می تواند به تبیین علت تغییر آرای تفسیری در برخی از آیات قرآن کریم در ادوار تاریخی مسلمانان کمک شایسته ای کند. در این جستار آوای مفسران درباره عبارت قرآنی «ان الله لایغیر ما بقوم حتی یغیروا ما بانفسهم...»، پس از طبقه بندی، تحلیل و ارزیابی شده است در این میان کوشش شده است تا اختلاف نظر مفسران بر اساس میثاق اجتماعی دوره های مختلف تاریخی فهم و تحلیل شود. بر مبنای یافته های این بررسی در دوره معاصر تاریخ تفسیر به دلیل بیداری مسلمانان و آغاز نهضت اصلاح گری، تفسیر جدیدی از واژه «تغییر» در آیه مورد بحث، مطرح شده است که عبارت است از «تغییر از وضعیت نامطلوب به مطلوب». این تفسیر در تقابل با تفسیر واژه «تغییر» در دوره های پیشین یعنی «تغییر از وضعیت مطلوب به نامطلوب» قرار می گیرد. با توجه به بررسی تاریخی زمینه های اجتماعی شکل گیری این تغییر دیدگاه مفسران معاصر در تفسیر آیه یاد شده، «مثبت انگاری امر تغییر» به منزله میثاق اجتماعی موثر در شکل گیری این دیدگاه نو، معرفی شده است.

سنایی جزو آن دسته از شاعران زبان فارسی است که به کلام اله، توجه خاصی نشان داده است. وی مسلمانی آگاه بود و شاعر، و کاملا تحت تاثیر فصاحت و بلاغت قرآن. اصلی ترین وجوه اعجاز آن را، الفاظ فصیح، نظم ویژه و تقلیدناپذیر و معانی مشتمل بر همه علوم و سخنان بشر می داند و امت اسلام را برای بهره مندی از این سرچشمه حیات و منبع هدایت و در کنار آن، عترت پیامبر اکرم (ص)، فرا می خواند. از منظر وی، کسانی می توانند از نور هدایت کلام الهی برخوردار شوند که با پاکیزگی ظاهری و باطمنی و نیز باعقل منور به نور الهی بدان مراجعه کنند و حقایق باطنی آن را با چشمان حقیقت بین بنگرند و به تاویل آیات متشابه هم دست یابند؛ همچنین برای دستیابی به کیمیای دین و گوهر یقین، به تفسیر قرآن به قرآن روی بیاورند؛ در غیر این صورت، شاهد قرآن، رخسار واقعی خود را به آنان نشان نخواهد داد؛ در نتیجه، به سبب بی لیاقتی خودشان، از نسخه شفابخش قرآن، محروم خواهند ماند. همچنین وی، بر این باور است که قرآن از دست کسانی که به حقایق والای آن، عمل نمی کنند، در روز قیامت، گله و شکوه سر خواهد داد.

به علت نقش آفرین بودن اطلاع از مکی یا مدنی بودن آیات و سور در مباحث قرآنی، تلاش برای شناخت و شناساندن آیات و سور مکی و مدنی در گذر دوره های مختلف از صدراسلام تاکنون به اشکال گوناگون شکل گرفته است. در آغاز از صحابه رسول خدا (ص) در این باره سوال می شد و در دوره بعد سخن صحابه و نیز تابعین در قالب روایاتی چون روایات قاعده گون در باب مکی و مدنی، روایات مختص به معرفی مکی و مدنی، رویات ترتیب نزول و اسباب نزول نقل گردید و حجت دانسته شد. از زمان صحابه و تابعین تا دو سده اخیر تلاش در جهت شناخت مکی و مدنی در سه محور صورت گرفت: الف) تلاش بر محور روایت های رسیده. نتیجه اهتمام به روایات که بیشترین و رایج ترین عملکرد بود به استثنا کردن انبوهی از آیات از سور و نیز قایل شدن به تعدد نزول و یا به نزول در بین راه مکه و مدنی در هنگام متعارض دیدن روایات انجامید. ب) تلاش برای ارایه قاعده برای شناخت. حاصل این تلاش ارایه شدن تعداد انگشت شمار و محدودی قاعده مرتبط به موضوعات آیات مکی و مدنی است. ج) تلاش بر محور موضوع و محتوا که غالبا با توجه به موضوع مطرح شده در روایات اسباب نزول و نه مستقلا با تدبر در محتوای آیات صورت می گرفت. بعد از آن در دو سده اخیر اهتمامی جدید در شناخت مکی و مدنی رخ نمود و اندیشمندان با روش هایی نو از جمله بر مبنای اطلاعات آماری مربوط به آیات و سور، و یا اسلوب بیان و آهنگ و طول آیات و مستقلا محتوای آنها در صدد شناخت آیات و سور مکی و مدنی بر آمدند و در برخورد به روایات به حل رفع تعارض روایات بدون قایل شدن به تکرار نزول و استثنا آیات از سور و... موفق شدند.در مجموع و در راه یافتن روشی مناسب با ضریب خطای پایین شایسته است به مجموعه ای از شاخص ها و نشانه ها توجه کرد و مجموعه آنها را در کنار هم آورده و نتیجه گیری نمود.

بیان المعانی نخستین تفسیری است که تمامی سوره های قرآن کریم را از منظری تاریخی و بر اساس ترتیب نزول مورد بررسی قرار داده است. عبدالقادر ملاحویش آل غازی، یکی از مفسران معاصر به شیوه عقلی و اجتهادی، بر پایه مصادر متعدد و با عنایت به نظم آیات و مقتضیات نزول به تفسیر آیات قرآن کریم پرداخته است. تحلیل و بررسی روش تفسیری عبدالقادر بن ملاحویش آل غازی از مهم ترین اهداف این نوشتار است. گفتنی است که این تفسیر، برای بسیاری از تفسیر پژوهان ناشناخته مانده است.

حدیث «عرفت الله بفسخ العزایم و حل العقود و نقض الهمم» منقول از امام علی (ع) راهی متمایز از براهین فلاسفه و متکلمان در موضوع خداشناسی در اختیار حق جویان قرار می دهد که همانا تکیه بر ربوبیت الهی و تدبیر امور از ناحیه آن ذات مقدس است.از این حدیث گزارش های مختلفی با اختلاف در عبارات در منابع متقدمان و متاخران – کتاب های شیخ صدوق – وجود دارد که بررسی اسناد این گزارش در مجموع صدور حدیث از معصوم (ع) را قریب به یقین می سازد. در این جستار به بررسی ارزش رجالی این حدیث می پردازیم تا با حصول اطمینان از صدور روایت، کنکاش در معانی و فقه الحدیث آن با عنایت بیشتری دنبال شود.

رواداری به معنای تسامح عملی با مخالفان و احترام و به رسمیت شناختن حقوق اجتماعی آنان در این جهان است. این موضوع در حوزه های گوناگونی قابل طرح است؛ و در حوزه ادیان، پیروان ادیان و عقاید گوناگون و متفاوت، اعم از ادیان آسمانی و غیرآسمانی و حتی پیروان مکاتب الحادی را در بر می گیرد. موضع قرآن کریم در این زمینه، شرایط به رسمیت شناختن این حقوق، و شمول آن نسبت به افراد، ادیان و مکاتب گوناگون، و نیز مظاهر آن، از موضوعاتی است که در این جستار به آن پرداخته شده است؛ و در نهایت این فرضیه به اثبات رسیده است که قرآن کریم رواداری و حتی احسان به همه فرزندان آدم علیه السلام را جایز بلکه ممدوح دانسته است؛ و تنها استثنا مستفاد از آیات شریفه، کسانی هستند که با مسلمانان در حال جنگ بوده و محارب با آنان به شمار آیند، یا انسان های ناتوانی را – هر چند غیر مسلمان – تحت ستم شدید قرار داده، آزادی ها و حقوق بنیادین آنان را از ایشان ستانده باشند.